HISTORIA I WALORY KULTUROWE
Najstarsze znaleziska archeologiczne z terenu WPN-u
pochodzą sprzed dwunastu tysięcy lat. Są to zabytki
krzemienne, użytkowane przez ludzi, którzy
przywędrowali na te tereny za przemieszczającymi się
w owym okresie w kierunku północnym stadami
reniferów.
Zmiana formacji roślinnych (las iglasty, później
mieszany) i składu gatunkowego fauny z tundrowej na
leśną spowodowały daleko idące reperkusje w dziejach
ówczesnych grup ludzkich. Większego znaczenia
zaczęło nabierać rybołówstwo i zbieractwo.
Intensywniejsza eksploatacja środowiska naturalnego
w strefie pojezierzy umożliwiła przejście na
częściowo osiadły tryb życia oraz spowodowała
znaczny wzrost demograficzny widoczny także na
terenie WPN-u. Rozpoczął się mezolit – środkowa
epoka kamienia.
W epoce brązu (około 1800–550 p.n.e.) na omawianym
obszarze zamieszkiwała ludność o tradycjach kultur
paraneolitycznych i ceramiki sznurowej. Nikła liczba
znalezisk datowanych na ten okres świadczy o bardzo
słabym zaludnieniu, a charakter znalezisk (głównie
zabytki krzemienne) o ich zapóźnieniu
cywilizacyjnym.
W połowie VI wieku p.n.e. (około 550 roku p.n.e. –
początek wczesnej epoki żelaza) docierają tu z
dorzecza Dniepru grupy ludności bałtyjskiej.
Najbardziej charakterystycznymi cechami nowej
kultury, nazwanej kulturą kurhanów
zachodniobałtyjskich są: osiedla obronne zakładane
na naturalnych wzgórzach, rusztowe osiedla nawodne
oraz ciałopalny, podkurhanowy obrządek pogrzebowy.
Suwalszczyzna od przełomu IV i III w. p.n.e. zaczyna
być intensywniej zasiedlana.
Pierwsze wieki po przełomie er to kolejny bardzo
istotny okres w dziejach tych ziem. Plemiona
zachodniobałtyjskie zamieszkujące Suwalszczyznę
znalazły się pod ekonomicznym wpływem Imperium
Rzymskiego. Ówcześni mieszkańcy zajmowali się uprawą
zbóż, hodowlą zwierząt, produkcją żelaza i tkactwem.
W średniowieczu (VII–XIII wiek) tereny od dorzecza
górnej Szeszupy po Biebrzę i od środkowego Niemna po
Wielkie Jeziora Mazurskie zamieszkiwali Jaćwingowie
– jedno z plemion zachodniobałtyjskich. Duża liczba
osad wczesnośredniowiecznych odkrytych na omawianym
obszarze, m.in. w Leszczewie, Leszczewku, Czerwonym
Folwarku, Cimochowiźnie, Burdyniszkach, Wigrach i na
wyspie Kamień, świadczy o intensywnym osadnictwie w
tym okresie. Sprowadzenie do Polski Zakonu
Krzyżackiego w 1226 roku stanowiło początek kresu
niezależnego bytu plemion jaćwieskich. Rycerze
zakonni przy pomocy władców mazowieckich, podbijali
kolejne ziemie. W 1283 roku Jaćwież została
ostatecznie pokonana. Ocalałych z pożogi wojennej
przesiedlono w głąb terenów pruskich, części z nich
udało się uciec na pograniczne obszaru Mazowsza,
Rusi i Litwy, pozostali skryli się w bezkresnych
lasach.
Po upadku Jaćwieży okolice jeziora Wigry stanowiły
przez blisko dwa stulecia niezamieszkałą puszczę.
Ich kolonizacji nie spowodowało wytyczenie w 1422
roku, po długim okresie wojen, granicy pomiędzy
Krzyżakami a Wielkim Księstwem Litewskim, któremu
przypadł obszar obecnej Suwalszczyzny. Niemniej, pod
władaniem książąt litewskich rozpoczęło się w XV
wieku wykorzystywanie bogactw puszczańskich.
Świadczy o tym powstanie dworu myśliwskiego na
wyspie jeziora Wigry, w którym bywali zarówno
królowie (m. in. Władysław Jagiełło, Zygmunt August,
Władysław IV Waza) jak i możnowładcy ze znaczących
na Litwie rodów polskich i litewskich. Z czasem
pozwolenia na pozyskiwanie dóbr puszczańskich,
nazywane wchodami, przyznawano i służbie leśnej (osocznikom)
i poddanym - bartnikom, sianożęcom, budnikom,
smolarzom, których obecność stała się zalążkiem
pierwszych osad i wsi.
Rozdawnictwo wchodów i nadania jezior znacznie
uszczupliły własność królewską; jezioro Wigry było
nią nadal w pierwszych latach panowania Zygmunta I Starego. Wpływ na kolonizowanie okolic jeziora Wigry
miał podział puszczy na ziemiach pojaćwieskich
pomiędzy dwory książęce. Teren ten znalazł się na
pograniczu dwóch puszcz: Przełomskiej i Perstuńskiej.
Osadnictwo na zachodnim pograniczu litewskim
następowało od Merecza. Dopiero w początkach XVI
wieku dotarło do okolic obecnej wsi Berżniki oraz
jeziora Gaładuś.
Znaczna część puszcz na pograniczu litewsko-pruskim
była własnością króla, w imieniu którego gospodarkę
leśną prowadzili leśniczowie. Puszcze, których
granica przebiegała w pobliżu Wigier: Przełomską i
Perstuńską przemianowano w leśnictwa, które były
stopniowo dzielone na ostępy. Zasadnicze jednak
znaczenie dla osadnictwa okolic jeziora Wigry miała
działalność zakonu kamedułów, który otrzymał w 1667
roku decyzją Jana Kazimierza wyspę Wigry. Z czasem
zakon stał się właścicielem obu leśnictw (przełomskiego
i perstuńskiego), ogromnego obszaru odpowiadającemu
powierzchni dzisiejszej Puszczy Augustowskiej. Tutaj
kameduli starali się początkowo ściągnąć osadników
do wsi już istniejących, ale słabo zaludnionych,
Kameduli zakładali także nowe folwarki jak i
przejmowali stare po tak zwanych dożywotnikach
(osobach, które otrzymały grunty w dożywotnią
dzierżawę). Osobną grupę osadniczą stanowiły rudnie
i smolarnie. Część z nich powstała jeszcze przed
przejęciem tych terenów przez kamedułów. Na
przełomie XVII i XVIII wieku do kamedułów należało
dziesięć rudni w Puszczy Perstuńskiej i cztery w Puszczy Przełomskiej. Technologia wytapiania smoły z
drzew powodowała ogromne spustoszenia w puszczach.
Po smolarniach, w miejscu wyciętych drzew,
powstawały osady rolnicze, lecz komisarze królewscy
dbali o to, aby nie prowadzono zbyt intensywnej
gospodarki na terenie puszczy. Kameduli we
wschodniej części swoich włości nie zakładali nowych
wsi. Przyczyną były zapewne zatargi z właścicielami
sąsiednich ziem – dominikanami sejneńskimi.
Po trzecim rozbiorze Rzeczypospolitej tereny wokół
jeziora Wigry znalazły się w zaborze pruskim (Prusy Nowowschodnie). Władze pruskie skonfiskowały dobra
należące do kamedułów wigierskich. Na włączonych do
Prus terenach z dóbr należących do królów polskich i
zakonników utworzono w 1800 roku ekonomie króla
pruskiego. Po przejęciu ziem zaboru pruskiego pod
władanie Księstwa Warszawskiego nie została
zmieniona forma organizacyjna i podział na ekonomie.
Po 1815 roku Suwalszczyzna znalazła się w granicach
Królestwa Polskiego. Rozpoczęła się stopniowa
kolonizacja w dobrach rządowych, a następnie
zapoczątkowano oczynszowanie chłopów i komasację
wsi. Jeszcze w pierwszej połowie XIX wieku w puszczach rządowych pozyskiwano smołę i wypalano
węgiel drzewny. Powstało wiele niewielkich osad
leśnych. w II połowie XIX wieku produkcja smoły i
węgla drzewnego zaczęła upadać. Nie pozwalało się
również na zakładanie barci. Stare osady rudników i
smolarzy zmieniały się w ubogie wsie rolnicze.
Do połowy XIX wieku proces kolonizowania okolic
jeziora Wigry został zakończony, a ukształtowana
sieć osadnicza z niewielkimi zmianami przetrwała do
dzisiaj. Na początku XX wieku przestały istnieć
wsie: Białe, Słupie, Wasilczyki. współczesne
osadnictwo ma charakter prawie wyłącznie wiejski i w
minimalnym stopniu związane jest z gospodarką leśną.
Zdecydowana większość osiedli wiejskich znajduje się
w otulinie wigierskiego Parku Narodowego, przede
wszystkim wzdłuż wschodnich i zachodnich granic
parku. w granicach parku, obejmujących poza jeziorem
Wigry duże obszary leśne, jest kilka kompleksów
osadniczych liczących od dwóch do pięciu wsi,
połączonych siecią dróg z osiedlami na obrzeżach.
Pierwszy tworzą wsie: Stary Folwark, Leszczewo,
Leszczewek, Tartak i odsunięta na południe
Cimochowizna. Następny kompleks obejmuje wsie przy
północno - wschodnich brzegach Wigier: Wigry,
Magdalenowo, Czerwony Folwark, Rosochaty Róg i zachodnia część Mikołajewa. Inny obszar należy do
wysokiego Mostu i południowej części wsi Maćkowa
Ruda. Ostatni z kompleksów osadniczych położony jest
wzdłuż południowych brzegów Wigier. Tworzą go wsie:
Bryzgiel, Krusznik, Zakąty i Czerwony Krzyż. Ponadto
na terenie parku są małe osady leśne: Gawarzec,
Słupie, Lipowe, Samle I i Samle II, Królówek i
Wiatrołuża. Granice parku objęły też wschodnie
fragmenty wsi Krzywe i Gawrych Ruda. Ze względu na
przewagę rozproszonej zabudowy, szczególnie w
otulinie parku, infrastruktura drogowa na całym
obszarze jest bardzo rozwinięta. Część tych dróg
istnieje od XVI wieku.
Najbardziej widocznym i znanym zabytkiem wigierskim
jest klasztor Kamedułów. Klasztor i kościół został
zbudowany na przełomie XVII i XVIII wieku. Po
kasacie zakonu został w znacznej części rozebrany na
materiał budowlany. w czasie pierwszej wojny
światowej kościół został poważnie uszkodzony.
Staraniem władz II Rzeczpospolitej podniesiono z
ruin kościół i plebanię, zrekonstruowano też jeden
erem. Druga wojna światowa przyniosła powtórnie
zniszczenia. Ponownie przystąpiono do odbudowy
kościoła i plebanii. od lat 60. trwały prace przy
rekonstruowaniu klasztoru. Odbudowany obiekt służył
jako ośrodek dla twórców.
Do walorów kulturowych Wigierskiego Parku Narodowego
należą także: tradycyjne budownictwo ludowe, zabytki
techniki, kapliczki, krzyże przydrożne oraz
cmentarze.
Budownictwo ludowe reprezentuje formy typowe dla
całego Pojezierza Suwalsko-Augustowskiego.
Charakteryzuje się ono różnorodnością rozplanowania
budynków, zróżnicowaniem funkcjonalnym,
konstrukcyjnym, materiałowym oraz bogactwem detali
zdobniczych. Materiałem budowlanym było stosowane
powszechnie od wieków na tym terenie drewno iglaste.
wznoszono z niego całe zagrody wiejskie - domy,
różnego rodzaju budynki gospodarcze i ogrodzenia.
oprócz drewna używano innych miejscowych surowców:
kamieni i gliny.
Dominującą formą dachów w budownictwie ludowym tego
terenu były dachy dwuspadowe o drewnianej
konstrukcji krokwiowo- jętkowej, kryte najczęściej
słomą lub drewnianymi wiórami. Po drugiej wojnie
światowej tradycyjne materiały pokryciowe zastąpiono
blachą i eternitem.
Najważniejszym obiektem w tradycyjnych budownictwie
ludowym był budynek mieszkalny - chałupa.
występujące na terenie Pojezierza Suwalskiego
chałupy należą do tzw. form szerokofrontowych i w
zależności od usytuowania wejścia dzielą się na
asymetryczne (wejście w pobliżu jednego z narożników
ściany frontowej) i symetryczne (wejście pośrodku
ściany frontowej). Na obszarze parku dominują
wzniesione najczęściej w okresie międzywojennym
chałupy asymetryczne posiadające kilka wariantów
rozplanowania wnętrz.
Ciekawą grupę stanowi budownictwo leśne. W
administrowaniu WPN-u jest kilka obiektów
wzniesionych w okresie międzywojennym, które
nawiązują w swoich formach do budownictwa
zakopiańskiego.
W tradycyjnym modelu samowystarczalnej gospodarki
wiejskiej wiele przedmiotów codziennego użytku
wytwarzano we własnym zakresie. Bardzo powszechne
były tu umiejętności związane z obróbką drewna -
ciesiołka, wyrób narzędzi gospodarczych, sprzętów
domowych, dłubanych naczyń zasobowych, itp. Do
popularnych zajęć należało też plecionkarstwo i
wikliniarstwo, czyli wyplatanie ze słomy, wikliny i
korzeni różnego rodzaju koszy.
Bardzo powszechnym zajęciem z pogranicza
wytwórczości i sztuki ludowej było tkactwo
nastawione przede wszystkim na zaspokojenie własnych
potrzeb. wyrobem różnego rodzaju tkanin użytkowych i
dekoracyjnych z lnu, wełny i bawełny zajmowało się
wiele kobiet w każdej wsi jeszcze do lat 60. XX
wieku. Część z tych przedmiotów została zgromadzona
w izbie etnograficznej przy siedzibie Dyrekcji WPN-u
w Krzywem. Przedmioty związane z tradycyjnym
rybołówstwem uprawianym w wigierskich jeziorach są
umieszczone na wystawie w Czerwonym Folwarku.
Wigierski Park Narodowy podejmuje różnorodne
działania, aby chronić walory kulturowe. wspiera
stosowanie tradycyjnych form w architekturze; w tym
także stosowanie tradycyjnych materiałów - drewna i
kamienia do budowy nowych obiektów, ale też i
konserwacji starych osad należących do parku, np.
krycie dachów wiórem osikowym. Park prowadzi
warsztaty nauki tradycyjnych rzemiosł i wytwórstwa –
rzeźbiarskie (w drewnie), garncarskie czy tkackie.
warto wspomnieć, że jest kontynuowany program
konserwacji i restytucji kapliczek nadrzewnych. w
roku 2008 udało się wymienić niszczejący krzyż z
instalacji autorstwa Gustawa Zemły nad Zatoką Krzyżańską; kompozycja ta upamiętnia mieszkańców
spacyfikowanej przez hitlerowców w 1944 roku wsi
Czerwony Krzyż.
Strona główna Wigierskiego Parku Narodowego
|
