Aleksander Sokołowski
[artykuł z książki "X lat Wigierskiego Parku Narodowego" (Wydawnictwo Włodzimierz Łapiński, Krzywe, 1999,230 pp.]

Szata roślinna

Ogólna charakterystyka szaty roślinnej Parku

Wigierski Park Narodowy leży w Północnym Dziale Geobotanicznym obejmującym północno-wschodnią Polskę, przy jego zachodniej granicy, w bliskim sąsiedztwie z Działem Bałtyckim, który obejmuje pozostałą część kraju. Pod względem fitogeograficznego charakteru roślinność Parku reprezentuje więc północno-wschodnią Europę, odznaczającą się dominowaniem mszystych lasów iglastych sosnowo-świerkowych i obecnością dużych powierzchni torfowisk. Jest to najbardziej widoczna cecha, charakteryzująca teren Parku. Brak jest tu natomiast m.in. wielu gatunków drzew rozpowszechnionych w Polsce środkowej i dalej w kierunku zachodnim, jak buk, jawor, lipa szerokolistna, jodła, dąb bezszypułkowy, jarząb brekinia i modrzew. Ten ostatni na terenie Parku został wprowadzony sztucznie.

Ze względu na położenie Parku w pobliżu granicy dwu wysokiej rangi jednostek geobotanicznych szata roślinna ma wiele cech wspólnych obu tym jednostkom. Oprócz wielu gatunków i zbiorowisk roślinnych wschodnio-europejskich występują też zachodnio-europejskie, osiągające w okolicy Parku wschodnią lub północno-wschodnią granicę zasięgu.

Szata roślinna Parku odznacza się dużą różnorodnością i zróżnicowaniem pod względem stopnia naturalności. Występuje tu na stosunkowo dużych powierzchniach roślinność o zupełnie naturalnym charakterze, ale w wielu miejscach jest już w różnym stopniu przekształcona. Najbardziej naturalny charakter ma roślinność torfowisk wysokich i przejściowych. Dobrze zachowana jest też roślinność wodna i szuwarowa. Tu jednak wkroczyły już niektóre rośliny synantropijne: do wód - północno-amerykańska moczarka kanadyjska Elodea canadensis, a do szuwarów azjatycki tatarak Acorus calamus.

Stopień naturalności roślinności leśnej jest dość różny. Najbardziej naturalny charakter mają występujące na podtopionych glebach torfowych lasy olszowe i bory bagienne oraz zajmujące piaszczyste gleby bory sosnowe brusznicowe. Naturalny charakter ma też warstwa krzewów i runo sosnowo-świerkowych borów mieszanych, dębowo-świerkowych lasów mieszanych i lasów liściastych. Natomiast drzewostan w tych lasach przed utworzeniem Parku Narodowego został już znacznie odkształcony w wyniku użytkowania. Dotyczy to szczególnie użytkowania zrębami zupełnymi odnawianymi sztucznie jednym lub ze zdecydowaną dominacją jednego gatunku. Ta różnica między stopniem naturalności drzewostanu a warstwą krzewów i runa wynika z tego, że podszyt i runo regenerują znacznie szybciej niż drzewostan, w którym zniekształcenia składu gatunkowego trwają w ciągu życia co najmniej dwu pokoleń drzew, a więc około 200-300 lat.

Dość duże powierzchnie na terenie Parku zajmują też drzewostany występujące na gruntach porolnych trzech dawnych wsi: Wasilczyki, Biała i Słupie. Wsie te w czasie zaboru rosyjskiego zostały przeniesione, a pola uprawne zalesione. Obecnie na tych terenach występują 90 - letnie drzewostany, a zbiorowiska roślinne w niewielkim stopniu odbiegają składem gatunkowym od zbiorowisk występujących na terenach, które były stale pokryte lasem.

Najbardziej przekształcona jest roślinność na terenach użytkowanych rolniczo i na terenach zabudowanych. Tu dominuje roślinność synantropijna złożona z gatunków uprawianych i towarzyszących im licznych chwastów, a wśród zabudowań miejscami wykształciły się zbiorowiska ruderalne. Ale i na tych terenach w licznych śródpolnych podtopionych zagłębieniach występują naturalne zbiorowiska roślinne. Są to najczęściej zbiorowiska torfowisk niskich i i przejściowych, rzadziej torfowiska wysokie i olsy. Bogata roślinność o półnaturalnym charakterze występuje na przydrożnych skarpach śródpolnych dróg i na miedzach oraz na stromych zboczach morenowych wzgórz użytkowanych jako pastwiska.

Flora

Flora Parku liczy ponad 800 gatunków roślin naczyniowych, ponad 160 gatunków mchów i wątrobowców, około 300 gatunków porostów oraz liczne gatunki grzybów, śluzowców i glonów. Bogactwo wód i duża różnorodność ich ekologicznego charakteru powoduje szczególne bogactwo gatunkowe flory glonów.

Wśród roślin naczyniowych jest 15 gatunków paproci, 7 gatunków skrzypów, 5 gatunków widłaków i 775 gatunków roślin kwiatowych. Wśród roślin naczyniowych jest wiele bardzo rzadkich i zagrożonych wyginięciem, a 53 gatunki podlegają ścisłej ochronie prawnej. Należą tu wszystkie gatunki widłaków oraz 19 gatunków z rodziny storczykowatych. Osiem gatunków rosnących w Parku znajduje się w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin zagrożonych wyginięciem. Są to: fiołek torfowy Viola epipsila mający ponad 20 stanowisk, groszek wielkoprzylistkowy Lathyrus pisiformis rosnący w Parku na dwu stanowiskach,wełnianeczka alpejska Scirpus hudsonianus spotykana w trzech miejscach, turzyca delikatna Carex disperma mająca tylko jedno stanowisko, turzyca luźnokwiatowa Carex vaginata rosnąca w trzech miejscach, kukuczka kapturkowata Neottianthe cucullata mająca dwa stanowiska, wyblin jednolistny Microstylis monophyllos i wątlik błotny Hammarbya paludosa stwierdzone jedynie na pojedynczych stanowiskach.

Niektóre gatunki spośród prawnie chronionych, na terenie Parku spotyka się często. Do takich należą m.in. wawrzynek wilczełyko Daphne mezereum notowany na ponad 100 stanowiskach, lilia złotogłów Lilium martagon - na 150 stanowiskach, sasanka otwarta Pulsatilla patens - na 60 stanowiskach, naparstnica zwyczajna Digitalis grandiflora - na 50 stanowiskach, orlik pospolity Aquilegia vulgaris - na 50 stanowiskach, tajęża jednostronna Goodyera repens - na 55 stanowiskach. Inne występują rzadziej, a wiele należy do bardzo rzadkich. Są to widłak spłaszczony Diphasium complanatum, widłak cyprusowaty Diphasium tristachyum, brzoza niska Betula humilis, groszek wschodno-karpacki Lathyrus laevigatus, gnidosz królewski Pedicularis sceptrum-carolinum, goryczka błotna Gentianella uliginosa, kosatka kielichowa Tofieldia calyculata, obuwik pospolity Cypripedium calceolus, listera sercowata Listera cordata, lipiennik Loesela Liparis loeselii.

Jest też wiele innych, bardzo rzadko spotykanych w Polsce. Należą do nich między innymi skalnica torfowiskowa Saxifraga hirculus, wyka grochowa Vicia pisiformis, żurawina drobnolistkowa Vaccinium microcarpum, przetacznik pagórkowy Veronica teucrium, pszczelnik wąskolistny Dracocephalum ruyschiana, dąbrówka piramidalna Ajuga pyramidalis, dzwonecznik wonny Adenophora lilifolia, przesiąkra okółkowa Hydrilla verticillata, kłoć wiechowata Cladium mariscus i szereg innych.

Liczba stanowisk poszczególnych gatunków jest bardzo różna. Wśród 805 gatunków roślin naczyniowych na 1-2 stanowiskach notowano 188 gatunków, na 3 do 5 stanowisk ma 107 gatunków, na 6-10 stanowiskach 113 gatunków, 11-20 stanowisk ma 106 gatunków, 21-50 stanowisk ma 165 gatunków, 51-100 stanowisk ma 74 gatunki i ponad 100 stanowisk ma tylko 50 gatunków. Gatunki występujące na 1-5 stanowiskach stanowią łącznie 36% ogólnej liczby gatunków

Najliczniej reprezentowanymi rodzinami roślin są: Compositae - 80 gatunków, Graminae - 66 gatunków, Cyperaceae - 56 gatunków, Papilionaceae - 43 gatunki, Rosaceae - 40 gatunków, Caryophyllaceae - 37 gatunków, Scrophulariaceae - 36 gatunków, Labiatae - 35 gatunków, Ranunculaceae - 29 gatunków.

Geograficzny charakter flory Parku

Główny trzon flory Parku stanowią gatunki należące do elementu holarktycznego (euro-sybero-boreoamerykańskiego). W jego obrębie wyróżnia się kilka podelementów: cyrkumborealny, eurosyberyjski, środkowoeuropejski, pontyjski, atlantycki. Ponad 95% gatunków elementu holarktycznego należy do trzech pierwszych podelementów: cyrkumborealnego, eurosyberyjskiego i środkowoeuropejskiego. Ponadto nieliczną grupę stanowią gatunki reprezentujące elementy łącznikowe:element łącznikowy holarktyczno-śródziemnomorski, element łącznikowy holarktyczno-śródziemnomorski-iranoturański i element łącznikowy kosmopolityczny.

Element holarktyczny

1. Podelement cyrkumborealny - stanowi najliczniejszą grupę gatunków. Należą tu gatunki borów i borów mieszanych, jak Picea abies, Vaccinium myrtillus, V. uliginosum, V. vitis-idaea, Orthilia secunda, Pyrola minor, Moneses uniflora, Pyrola rotundifolia, Trientalis europaea, Lycopodium annotinum, Melampyrum pratense, Chimaphila umbellata, Ledum palustre, Goodyera repens, gatunki torfowisk wysokich i przejściowych - Vaccinium oxycoccos, Drosera rotundifolia, Eriophorum vaginatum, E. angustifolium, E. latifolium, Carex lasiocarpa, C. dioica, C. chordorrhiza i szereg innych.

2. Podelement eurosyberyjski - pod względem liczby gatunków niewiele ustępuje elementowi cyrkumborealnemu. Należą tu takie gatunki, jak Pinus sylvestris, Betula pendula, B. humilis, Salix pentandra, Ribes nigrum, Filipendula ulmaria, Rubus idaeus, R. saxatilis, Ranunculus repens, Euonymus verrucosus, Majanthemum bifolium, Chrysosplenium alternifolium, Lythrum salicaria, Polemonium coeruleum, Lychnis flos-cuculi i szereg innych.

3. Podelement środkowoeuropejski reprezentowany jest również przez bardzo liczną grupę gatunków. Należą tu m.in. Acer platanoides, Carpinus betulus, Fraxinus excelsior, Ulmus glabra, Corylus avellana, Asarum europaeum, Aquilegia vulgaris, Mercurialis perennis, Phyteuma spicatum, Cardamine amara, Stellaria holostea, S. nemorum, Viola reichenbachiana, V. canina, V. riviniana, Stachys sylvatica, Sanicula europaea, Ranunculus lanuginosus, Pulmonaria obscura, P. angustifolia, Lamianstrum galeobdolon i inne.

4. Podelement pontyjski reprezentowany jest przez bardzo niewielką grupę gatunków. Należą tu: Vicia cassubica, Scabiosa ochroleuca, Glechoma hirsuta

5. Podelement atlantycki reprezentowany jest również przez bardzo nieliczną grupę gatunków sięgających dość daleko na wschód wgłąb kontynentu europejskiego i określane jako gatunki subatlantyckie. Należą tu: Cytisus scoparius, Corynephorus canescens, Spergula morisoni.

Element łącznikowy holarktyczno-śródziemnomorski

Reprezentowany jest przez Iris pseudacorus, Jasione montana.

Element łącznikowy holarktyczno-śródziemnomorsko-iranoturański

Reprezentowany jest przez takie gatunki, jak Salix fragilis, S. purpurea, Agrimonia eupatoria, Medicago lupulina, Erodium cicutarium, Plantago lanceolata, P. major, Galium aparine, Butomus umbellatus.

Element łącznikowy kosmopolityczny

Obejmuje gatunki występujące w większości państw roślinnych. Należą tu między innymi: Potamogeton natans, Lemna minor, Phragmites australis, Typha latifolia, Lycopodium clavatum, Diphasium complanatum, Pteridium aquilinum, Polygonum aviculare, Chenopodium album, Stellaria media, Anthoxanthum odoratum, Poa annua, Convolvulus arvensis, Urtica urens, Capsella bursa-pastoris.

Zbiorowiska roślinne

Na podstawie dotychczasowych badań na terenie Parku stwierdzono występowanie 92 zespołów roślinności naturalnej i 3 zespoły półnaturalnych łąk. Do tego dochodzi 15 jeszcze słabo poznanych zespołów synantropijnych oraz 6 zespołów ramienc. Stanowi to ponad 90 % zespołów roślinnych występujących w całej Puszczy Augustowskiej.

W szacie roślinnej Parku dominują zbiorowiska leśne. Należą one do 19 zespołów i reprezentują wszystkie główne zbiorowiska leśne Puszczy Augustowskiej. Największą powierzchnię zajmują bory mieszane. Tworzą one cztery zespoły na glebach mineralnych i jeden zespół wykształcający się na glebach torfowych.

1. Sosnowo-świerkowy bór mieszany Calamagrostio-Piceetum z niewielką domieszką brzozy brodawkowatej. Głównymi składnikami warstwy ziół są trzcinnik leśny, borówka czarna, siódmaczek leśny, malina kamionka, turzyca palczasta, sałatnik leśny i inne. Warstwę mchów tworzą głównie rokietnik pospolity, gajnik lśniący i merzyk pokrewny. Zespół występuje w południowej i południowo-wschodniej części Parku.

2. Trzcinnikowo-sosnowy bór mieszany Calamagrostio-Pinetum odznacza się drzewostanem sosnowym z domieszką świerka i brzozy brodawkowatej oraz dobrze rozwiniętym bogatym runem, w którym obok dużej ilości trzcinnika leśnego występują licznie gatunki światłożądne i ciepłolubne, jak np. bodziszek czerwony, kokoryczka wonna, koniczyna dwukłosowa, turzyca pagórkowa oraz rzadziej sasanka otwarta, traganek duński, marzanka barwierska, głowienka wielkokwiatowa, pszczelnik wąskolistny i inne. Zespół występuje głównie w południowo-wschodniej części Parku.

3. Dębowo-sosnowy bór mieszany Pino-Quercetum. Jest to zespół o charakterze środkowo-europejskim i w Parku występuje fragmentarycznie i na niewielkiej powierzchni.

4. Bór mieszany wilgotny Querco-Piceetum w Parku odznacza się drzewostanem zdominowanym przez świerk i sosnę zajmuje niewielką powierzchnię.

5. Na glebach torfowych w wielu miejscach wykształca się bór mieszany torfowcowy Betulo pubescentis-Piceetum, z drzewostanem złożonym ze świerka i brzozy omszonej z domieszką olszy czarnej. W runie obok gatunków borowych występują licznie rośliny torfowiskowe.

W północnej i środkowej części Parku największą powierzchnię zajmuje dębowo-świerkowy las mieszany Corylo-Piceetum, często ze znacznym udziałem sosny i z niewielką domieszką lipy, brzozy i osiki, z bogatą warstwą krzewów złożoną głównie z leszczyny z domieszką wiciokrzewu suchodrzewu, porzeczki alpejskiej i z bogatym runem, w którym rośnie licznie przylaszczka pospolita, gajowiec żółty i wiele innych. Częste są też lilia złotogłów, orlik pospolity, dzwonek brzoskwiniolistny i inne.

Zespołowi lasu mieszanego towarzyszy zwykle zespół grądu Tilio-Carpinetum zajmujący żyźniejsze i wilgotniejsze gleby. Drzewostan tworzą tu głównie dąb, lipa, często ze znaczną domieszką świerka. Niewielką domieszkę tworzą też miejscami grab, osika, brzoza, niekiedy klon i jesion. Bogate runo tworzy wiosną zawilec gajowy, a później gwiazdnica wielkokwiatowa, gajowiec żółty, przylaszczka pospolita, podagrycznik pospolity, miodunka ćma, kopytnik pospolity i inne.

W południowo-wschodniej części Parku stosunkowo niewielką powierzchnię zajmuje zespół dąbrowy Potentillo albae-Quercetum. Drzewostan tworzy dąb z domieszką sosny, brzozy i świerka. W bujnie wykształconym i bogatym runie występuje grupa gatunków ciepłolubnych: koniczyna dwukłosowa, groszek czerniejący, okrzyn szerokolistny, dziurawiec skąpolistny, kokoryczka wonna, kłosownica pierzasta oraz liczna grupa gatunków grądowych, jak perłówka zwisła, turzyca palczasta, groszek wiosenny, lilia złotogłów i bardzo liczna grupa mezotroficznych gatunków towarzyszących.

Na stromych południowych stokach wyniesień otaczających jeziora występuje zespół lasu kserotermicznego. Drzewostan tworzy sosna z domieszką dębu i brzozy, a w runie głównie w tym zespole rosną między innymi ciemiężyk białokwiatowy, ostrołódka kosmata, chaber driakiewnik, pięciornik piaskowy, fiołek skalny, czyścica drobnokwiatowa, goździk piaskowy, sasanka łąkowa, kruszczyk rdzawoczerwony, kukuczka kapturkowata i inne.

Nadjeziorne skarpy o ekspozycji północnej zajmuje las klonowo-lipowy Aceri-Tilietum z drzewostanem złożonym z lipy, klonu, dębu, brzozy i świerka. Warstwę krzewów tworzą leszczyna, trzmielina brodawkowata, wiciokrzew suchodrzew, rzadziej inne. Dość bogate runo ma skład gatunkowy podobny jak w zespole grądu.

Na podmokłych obrzeżach strumieni i u podnóży przyjeziornych skarp w miejscach wysięku wód wykształca się zespół łęgu olszowego Circaeo-Alnetum. Drzewostan tworzy głównie olsza czarna. Warstwa ziół rozwija się bardzo bujnie. Głównymi jej składnikami są: pokrzywa zwyczajna, niecierpek pospolity, podagrycznik pospolity, śledziennica skrętolistna, pępawa błotna, ostrożeń warzywny, kuklik zwisły, wiązówka błotna i inne.

Specyficzna forma łęgu olszowego wykształca się również w obrębie źródlisk występujących na zboczach wyniesień morenowych.

W dolinie Maniówki i Wiatrołuży na przystrumieniowych tarasach występuje łęg gwiazdnicowo-olszowy Stellario-Alnetum. Drzewostan tworzy olsza czarna z niewielką domieszką świerka, jesionu i lipy. W bujnie rozwiniętej warstwie ziół dominuje szczyr trwały, gwiazdnica gajowa, podagrycznik pospolity, kopytnik pospolity, świerząbek korzenny i wiele innych.

W zatorfionych dolinach Kamionki i Wiatrołuży, na głębokich torfach wykształca się miejscami łęg olszowo-świerkowy Piceo-Alnetum. W drzewostanie dominuje świerk z domieszką olszy czarnej. W warstwie ziół obok gatunków łęgowych występują w niewielkich ilościach rośliny borów - borówki: czarna i brusznica, widłak jałowcowaty, siódmaczek leśny. Dobrze wykształcona i bogata w gatunki jest warstwa mchów.

W trwale podtopionych zatorfionych obniżeniach, głównie w strefie jeziora Wigry, występuje zespół olsu porzeczkowego Ribo nigri-Alnetum o charakterystycznej kępkowo-dolinkowej strukturze dna lasu.Drzewostan tworzy olsza czarna często z domieszką brzozy omszonej. W warstwie krzewów rośnie często porzeczka czarna. W runie obok gatunków olsowych: narecznicy błotnej, psianki słodkogórz, karbieńca pospolitego i kilku innych występują licznie gatunki szuwarowe: turzyce błotna i tunikowa, przytulia błotna, tarczyca pospolita i inne.

Miejscami w zatorfionych zagłębieniach terenu wykształca się ols torfowcowy Sphagno squarrosi-Alnetum. W stosunku do poprzedniego zespołu wyróżnia się on dużym udziałem w drzewostanie brzozy omszonej i świerka oraz dobrze wykształconą, bogatą w gatunki warstwą mszystą, z dużym udziałem torfowców.

W niewielkich podtopionych nieckowatych zagłębieniach z płytką warstwą torfu wykształca się miejscami torfowcowo-brzozowy las bagienny Sphagno-Betuletum pubescentis, z drzewostanem złożonym z brzozy omszonej z domieszką sosny. Warstwę krzewów stanowią wierzby: uszata i szara, a w warstwie ziół rosną gatunki torfowisk niskich, przejściowych i wysokich. W warstwie mchów dominują torfowce.

Bezodpływowe zatorfione obniżenia z glebą wytworzoną z torfów wysokich zajmuje bór bagienny zwany też borem łochyniowym Vaccinio uliginosi-Pinetum z dość luźnym drzewostanem sosnowym i krzewinkowym runem złożonym z bagna zwyczajnego i borówki bagiennej. Towarzyszą im zwykle borówka czarna i brusznica oraz w niewielkich ilościach niektóre gatunki wysokotorfowiskowe. W warstwie mchów dominują torfowce.

Bór bagienny występuje również w sąsiedztwie dystroficznych jeziorek zwanych sucharami.

Miejscami w sąsiedztwie boru bagiennego w otoczeniu dystroficznych jezior, niewielkie powierzchnie zajmuje bór świerkowy torfowcowy Sphagno girgensohnii-Piceetum. W drzewostanie świerkowi towarzyszy zwykle niewielka domieszka sosny, rzadziej też brzozy. W dość ubogim runie głównymi gatunkami są borówki: czarna i brusznica oraz widłak jałowcowaty. W warstwie mchów dominują torfowce.

Na piaszczystych, dość jałowych glebach z głęboko leżącym poziomem wody gruntowej występuje bór sosnowy brusznicowy Vaccinio vitis-idaeae-Pinetum. W drzewostanie sośnie towarzyszy domieszka świerka, a w dość ubogim runie głównymi gatunkami są borówki: czarna i brusznica, pszeniec zwyczajny, a domieszkę stanowią kostrzewa owcza, kosmatka owłosiona, pomocnik baldaszkowy, wrzos oraz kilka innych. Dobrze wykształconą warstwę mchów tworzą rokietnik pospolity, gajnik lśniący i widłoząb falisty.

Lasom towarzyszą miejscami zbiorowiska krzewiaste. Tworzą one dwa zespoły: łozowiska Salicetum pentandro-cinereae i zespół torfowiska zaroślowego Salici-Sphagnetum.

Pierwszy złożony z wierzby szarej i uszatej. W późniejszych stadiach sukcesyjnych pojedynczą domieszkę stanowią wierzba pięciopręcikowa i brzoza omszona. Zajmuje podtopione obniżenia głównie w środkowej i północnej części Parku.

Drugi zespół tworzą również wierzby: szara, rokita, czarniawa, rzadziej też świdwa. Runo tworzą gatunki wysokotorfowiskowe i gatunki torfowisk przejściowych. W warstwie mchów dominują torfowce. Zespół wykształca się w procesie sukcesji z torfowisk przejściowych.

Dużą powierzchnię w Parku zajmują zbiorowiska torfowiskowe - wysokie, przejściowe i niskie.

Torfowisko wysokie reprezentuje tylko jeden zespół Sphagnetum magellanici.

Warstwę ziół tworzy żurawina błotna, wełnianka pochwowa, modrzewnica zwyczajna i rosiczka okrągłolistna. Miejscami spotyka się też żurawinę drobnolistkową i bażynę czarną. Warstwę mchów tworzą torfowce.

Torfowisko wysokie wykształca się w zatorfionych zatokach jezior i w sąsiedztwie dystroficznych jeziorek - sucharów.

Torfowiska przejściowe tworzą 11 zespołów.

Na obrzeżach dystroficznych jeziorek, na samym brzegu pływającego na wodzie torfowego pomostu lub nieco dalej od otwartej wody, ale w miejscach silnie przewodnionych wykształca się zespół torfowcowy turzycy bagiennej Sphagno-Caricetum limosae. Składa się on z turzycy bagiennej z domieszką bobrka trójlistkowego, rosiczki okrągłolistnej, żurawiny błotnej, bagnicy torfowej i kilku innych. Warstwę mchów tworzy zwarty kobierzec torfowców.

Również na pływającym torfowym pomoście na brzegu dystroficznych jeziorek, ale nieco dalej od wody oraz w zatorfionych podtopionych zatoczkach innych jezior wykształca się zespół przygiełki białej Rhynchosporetum albae. Przygiełce towarzyszy bagnica torfowa, rosiczka okrągłolistna, żurawina błotna, modrzewnica zwyczajna i kilka innych. Zwartą warstwę mchów tworzą torfowce.

W dolinie Wiatrołuży i koło wsi Sernetka na silnie przewodnionych torfowiskach zasilanych wodami wysiękowymi występuje zespół sierpowca i turzycy bagiennej Drepanoclado-Caricetum limosae. Występuje tu szereg rzadkich gatunków, jak rosiczka długolistna, kruszczyk błotny, lipiennik Loesela, skalnica torfowa, a wśród mchów Cinclidium stygium, Meesea triquetra, Scorpidium scorpioides, Calliergon trifarium, Paludella squarrosa.

Na silnie przewodnionych zatorfionych zatokach jezior duże powierzchnie zajmuje też zespół turzycy nitkowatej Caricetum lasiocarpae, a na niewielkich powierzchniach wykształcają się zespoły turzycy obłej Caricetum diandrae, turzycy strunowej Caricetum chordorrhizae, zespół sierpowca i turzycy pospolitej Drepanoclado-Caricetum nigrae, zespół torfowcowy situ rozpierzchłego Junco effusi-Sphagnetum recurvii, zespół turzycy pospolitej i wiechliny psiej Carici-Agrostietum caninae.

W dolinie Wiatrołuży i Czarnej Hańczy oraz na obrzeżach niektórych jezior niewielkie płaty tworzy zespół turzycy łuszczkowatej Caricetum lepidocarpae.

Na podsuszonych torfowiskach występuje dość rozpowszechniony zespół turzycy pospolitej i prosowatej Caricetum nigro-paniceae, użytkowany częściowo jako pastwisko lub mało wydajna łąka. W zespole tym spotyka się też rzadkie gatunki: Epipactis palustris, Drosera anglica, Carex dioica, Liparis loeselii.

Na torfowiskach niskich występuje największa różnorodność zbiorowisk. Wyróżniają się dwie grupy zbiorowisk - szuwary wielkoturzycowe i szuwary właściwe.

Szuwary wielkoturzycowe

W dolinach Czarnej Hańczy i Wiatrołuży oraz na obrzeżach jezior, na silnie uwodnionych torfach występują w wielu miejscach zespoły: turzycy błotnej Caricetum acutiformis, turzycy pęcherzykowatej Caricetum vesicariae, turzycy sztuwnej Caricetum elatae, turzycy tunikowej Caricetum appropinquatae, turzycy dzióbkowatej Caricetum rostratae, trzcinnika lancetowanego Calamagrostietum canescentis i narecznicy błotnej Thelypteridi-Phragmitetum. Miejscami niewielkie płaty tworzy też zespół irysa żółtego Iridetum pseudacori.

W strefie źródlisk wykształca się zespół turzycy prosowej Caricetum paniculatae, a torfowiska źródliskowe występujące w wielu miejscach w dolinie Wiatrołuży zajmuje zespół sierpowca i turzycy dzióbkowatej Drepanoclado-Caricetum rostratae.

Na brzegach Czarnej Hańczy miejscami spotyka się zespół mozgi trzcinowatej Phalaridetum arundinaceae. Nieco dalej od rzeki duże powierzchnie zajmuje zespół turzycy darniowej Caricetum caespitosae, a niewielkie płaty tworzy zespół turzycy zaostrzonej Caricetum gracilis i turzycy brzegowej Caricetum ripariae.

W zarastających starorzeczach i dawnych dołach potorfowych występuje zespół turzycy ciborowatej i szaleju jadowitego Cicuto-Caricetum pseudocyperi.

Na silnie przewodnionych torfach wypełniających niecki dawnych jezior i na obrzeżach jeszcze nie zarośniętych dystroficznych jezior dość duże powierzchnie zajmuje zespół torfowcowy turzycy dizóbkowatej Sphagno-Caricetum rostratae.

Na zatorfionych obrzeżach Wigier i niektórych innych jezior wykształca się zespół kłoci wiechowatej Cladietum marisci.

Szuwary właściwe

Najbardziej rozpowszechnionym typem zbiorowisk tej grupy jest zespół trzciny pospolitej Phragmitetum communis. Zajmuje on duże powierzchnie na obrzeżach większości jezior i w dolinach rzek. W jeziorach i miejscami w korycie Czarnej Hańczy występują zespoły oczeretu jeziornego Scirpetum lacustris oraz pałki wąskolistnej Typhetum angustifoliae.

W zarastających eutroficznych zbiornikach i w starorzeczach niewielkie płaty tworzy zespół pałki szerokolistnej Typhetum latifoliae.

Na mulistych obrzeżach jezior, w miejscach wysięku wody i na mulistych grzązkich brzegach Czarnej Hańczy i Wiatrołuży występuje zespół manny mielec Glycerietum maximae. W podobnych miejscach spotyka się niewielkie płaty zespołów jeżogłówki gałęzistej Sparganietum erecti, kropidła i rzepichy ziemnowodnej Oenantho-Rorippetum, skrzypu bagiennego Equisetetum limosi oraz bardzo rzadko ponikła błotnego Eleocharitetum palustris. Miejscami na samym brzegu rzek wąskim pasem wykształca się zespół zamokrzycy ryżowej Leersietum oryzoides.

Na obrzeżach zatorfionych zatok jezior oraz w podmokłych śródpolnych zagłębieniach spotyka się zespół tataraku Acoretum calami.

W żródliskach i w korytach strumieni o szybkim przepływie, w miejscach wypłyconych niewielkie płaty tworzy zespół manny fałdowanej Glycerietum plicatae, a w miejscach stałego lub długotrwałego powolnego przepływu wody wykształca się zespół manny jadalnej Glycerietum fluitantis.

Zbiorowiska żródlisk

W żródliskach z mineralną przewodnioną glebą wykształcają się specyficzne, rzadko spotykane zespoły: ostrożenia warzywnego Cirsietum oleracei, trędownika skrzydlatego Scrophularietum umbrosae oraz rzeżuchy gorzkiej Cardaminetum amarae.

Ziołorośla i łąki

W dolinach rzek i miejscami w śródpolnych obniżeniach w miejscach okresowego spływu wód występuje zespół sitowia leśnego Scirpetum silvatici, a w miejscach trwale wilgotnych wykształcają się zespoły: ostrożenia łąkowego Cirsietum rivularis, ostrożenia warzywnego i rdestu wężownika Cirsio-Polygonetum, situ rozpierzchłego Epilobio-Juncetum effusi oraz wiązówki błotnej Filipendulo-Geranietum. Na wilgotnych obrzeżach dolin rzecznych w wielu miejscach występuje bogaty florystycznie zespół łąki niskoturzycowej Caricetum fusco-paniceae. Miejsca mniej wilgotne zajmują zespoły: trzęślicy modrej i situ Junco-Molinietum, trzęślicy modrej Molinietum medioeuropaeum, situ rozpierzchłego i grzebiennicy pospolitej Junco-Cynosuretum oraz półnaturalne, użytkowane jako łąki kośne zespoły rajgrasu wyniosłego Arrhenatheretum elatioris i życicy trwałej i grzebienicy pospolitej Lolio-Cynosuretum.

Zbiorowiska roślinności wodnej

W jeziorach szeroko rozprzetsrzeniony jest zespół grążela żółtego i grzybieni białych Nuphareto-Nymphaetum. Częste są też, zarówno w jeziorach jak i w Czarnej Hańczy zespoły rdestnic: przeszytej Potamogetonetum perfoliati, pływającej Potamogetonetum lucentis, grzebieniastej Potamogetonetum pectinati. W zatokach jezior spotyka się zespół osoki aloesowatej Stratiotetum aloidis.

Zaciszne zatoczki jezior i zakola Czarnej Hańczy zajmuje zespół żabiścieku Hydrocharitetum morsus-ranae. Towarzyszą mu zwykle zespoły rzęsy i spirodeli Lemno-Spirodeletum.

W południowej części jeziora Czarnego występuje zespół przęstki pospolitej Hippuridetum submersae, a w płytkich przybrzeżnych wodach Wigier i miejscami w rzekach wykształca się zespół moczarki kanadyjskiej Elodeetum canadensis, a w płytkich, trwale podtopionych śródleśnych zagłębieniach spotyka się zespoły okrężnicy bagiennej Hottonietum palustris oraz wodnego wątrobowca - wgłębki Riccietum fluitantis.

Zbiorowiska muraw kserotermicznych

Na stromych nasłonecznionych stokach wyniesień i na przydrożnych skarpach występują wielogatunkowe zbiorowiska kserotermiczne. reprezentujące zespół Hieracio-Thymetum pulegioidis. Zawierają w swym składzie wiele rzadkich gatunków, jak np. Allium oleraceum, Arabis hirsuta, Oxytropis pilosa, Salvia verticillata, Trifolium rubens, Filipendula hexapetala.

Na nasłonecznionych przydrożach leśnych dróg i liniach oddziałowych wśród borów mieszanych występuje dość bogaty florystycznie zespół wrzosu i mącznicy Arctostaphylo-Callunetum.

Zbiorowiska synantropijne

Na przydrożach, ugorach, polach i ogrodach, po przypłociach i wśród zabudowań występuje roślinność synantropijna zróżnicowana na kilkanaście zespołów. W związku z coraz powszechniejszym stosowaniem herbicydów wiele gatunków zanika. Dotyczy to szczególnie chwastów pól uprawnych. Takie gatunki jak kąkol, maki, chaber, dawniej pospolite, obecnie należą do rzadkości. Na terenie parku narodowego również one powinny być zachowane, przynajmniej w niektórych miejscach.

.