autor sprawozdania :Lech Krzysztofiak                 opracowanie i wykonanie strony:KAJA Janina Elżbieta Kamińska 

  

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 

  

Sprawozdanie z realizacji projektu

  

CZYNNA OCHRONA
ZAGROŻONYCH GATUNKÓW STORCZYKOWATYCH
W REJONIE PUSZCZY AUGUSTOWSKIEJ

  

dofinansowywanego ze środków

 

Fundacji EkoFundusz

 

  

  

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 

  

Cel i uzasadnienie podjęcia projektu

Głównym celem projektu była ochrona zagrożonych gatunków storczyków, a w szczególności dwóch gatunków umieszczonych w „Polskiej czerwonej księdze roślin naczyniowych”, na „Liście roślin wymierających i zagrożonych w Polsce”. Są to: miodokwiat krzyżowy Herminium monorchis i kukuczka kapturkowata Neottianthe cucullata.

 

Miodokwiat krzyżowy

Miodokwiat krzyżowy należy w Polsce do gatunków krytycznie zagrożonych wyginięciem, podobnie jak w innych krajach Europy (Niemcy, Czechy, Słowacja, Białoruś, Litwa). Jest jedynym przedstawicielem rodzaju Herminium w Europie. W Polsce znany jedynie z 18 stanowisk położonych na niżu: okolice Głogowa, Lublina i Wołowa, pod Warszawą, pod Białymstokiem, w Puszczy Białowieskiej, między Puławami a Kazimierzem, na Wolinie, koło Czuchowa, Ostródy i Pisza, w pobliżu Bydgoszczy, Międzyrzecza, Nowej Wioski, Zambrowa, przy czym na wszystkich tych stanowiskach miodokwiat został uznany za zanikły. Aktualnie jedynym jego stanowiskiem, odkrytym w 1987 roku, jest obszar doliny Rospudy koło Augustowa. W chwili odkrycia stanowisko liczyło około 100 roślin kwitnących i 50 płonnych, występujących w skupieniach od 2 do 8 osobników, na łącznej powierzchni około 2 hektarów. Gatunek ten charakteryzuje się znacznymi wahaniami liczby osobników i udziału roślin kwitnących. W roku 1998 odkryto drugi płat torfowiska, na którym również występował miodokwiat. Liczbę osobników na całym stanowisku oszacowano wtedy na 500-700.

Dla zobrazowania stanu populacji Herminium monorchis poniżej podano liczebność tego storczyka w ostatnich czterech latach – dane odnoszą się tylko do jednego płata torfowiska, który włączony został do ogólnopolskiego monitoringu przyrody; na drugim płacie torfowiska występuje podobna liczba osobników.

  

  

Osobniki

Rok

1999

2000

2001

2002

Generatywne

31

23

90

86

Wegetatywne

211

293

371

378

Uszkodzone

0

2

12

8

Suma

242

318

473

472

  

Miodokwiat rośnie na ciepłolubnych murawach, wilgotnych łąkach i eutroficznych młakach, przy odczynie podłoża 5,7–8,1 pH. Głównym zagrożeniem dla miodokwiatu krzyżowego jest odwadnianie torfowisk i intensyfikacja gospodarki rolnej.

Potencjalnym zagrożeniem dla jedynego znanego stanowiska tego gatunku w naszym kraju jest plan budowy obwodnicy miasta Augustowa, biegnącej poprzez dolinę Rospudy. Opracowanych zostało kilka wariantów przebiegu trasy przez dolinę, z których wybrano wariant IV. Stanowisko miodokwiatu krzyżowego znajduje się około 450 metrów od planowanej drogi. Biorąc pod uwagę prace ziemne, jakie muszą być wykonane podczas budowy trasy, mogące naruszyć stosunki wodne na tym terenie oraz późniejsze oddziaływanie ruchu samochodowego na środowisko (zanieczyszczenia komunikacyjne) należy przypuszczać, że ostatnie stanowisko tego storczyka w Polsce będzie poważnie zagrożone.

 

Kukuczka kapturkowata

Kukuczka kapturkowata jest w Polsce gatunkiem zagrożonym wyginięciem, tak jak i w innych krajach Europy (Ukraina, Białoruś, Litwa). Jest jedynym europejskim gatunkiem reprezentującym rodzaj Neotthianthe. W Polsce stwierdzony: w Toczyłowie koło Grajewa, w Stradunach koło Ełku, w rez. Jezioro Nidzkie koło Rucianego, nad jeziorem Omulew koło Nidzicy, w Puszczy Białowieskiej, między Hajnówka a Białowieżą, w okolicach Siemiatycz, nad jeziorami Sajno, Sajenek i Białe Wigierskie, w Mikaszówce oraz nad Kanałem Augustowskim. W roku 2000 potwierdzono istnienie stanowisk jedynie nad kanałem Augustowskim oraz na terenie Wigierskiego Parku Narodowego. Liczba osobników waha się w poszczególnych latach, np. na stanowisku nad Kanałem Augustowskim od kilkudziesięciu do ponad 2000 osobników.

Kukuczka rośnie w mszystych borach sosnowych, sosnowo-świerkowych, rzadziej w sosnowo-dębowych, na podłożu kwaśnym, piaszczystym, w pobliżu rzek i jezior. Zagrożeniem dla tego gatunku jest wyrąb lasów, naturalna sukcesja oraz chemizacja i eutrofizacja środowiska.

  

  

Opis realizacji projektu

  

Zasadnicza część projektu dotyczyła przeniesienia kilkudziesięciu okazów storczyków z ich stanowisk macierzystych na nowo wybrane miejsca na terenie Wigierskiego Parku Narodowego. Przed dokonaniem tej czynności przeprowadzone zostały szczegółowe badania warunków siedliskowych (badania fizykochemiczne, florystyczne i faunistyczne) panujących na dotychczasowych stanowiskach. Następnie wytypowano na terenie WPN środowiska najbardziej podobne do miejsc występowania badanych gatunków storczyków. Dokładna analiza stanu populacji miodokwiatu krzyżowego i kukuczki kapturkowatej pozwoliła na określenie liczby osobników przeznaczonych do przeniesienia.

  

Kukuczka kapturkowata Neottianthe cucullata

  

Stanowisko wyjściowe Neottianthe cucullata, z którego w drugiej połowie sierpnia 2003 r. oraz w pierwszej połowie września 2004 roku pobrane zostały okazy do introdukcji na obszar Wigierskiego Parku Narodowego, położone jest w Puszczy Augustowskiej i rozciąga się wzdłuż Kanału Augustowskiego pomiędzy miejscowością Sucha Rzeczka i osadą Czarny Bród (na wschodzie), a śluzą Swobody (od strony zachodniej). Stanowisko to znane jest już od ponad pół wieku, kiedy to po raz pierwszy opublikowano jego opis (Filipek, 1956). Opisywane stanowisko położone w głównej mierze po północnej stronie Kanału Augustowskiego, na południe od centralnej części miejscowości Sucha Rzeczka, natomiast po stronie południowej od kanału, na południowy zachód od osady Czarny Bród znajduje się tylko jedna stosunkowo niewielka enklawa występowania Neottianthe cucullata. Neottianthe cucullata występuje w wąskim pasie o szerokości 300-400 metrów, ciągnącym się wzdłuż kanału na odcinku kilku kilometrów. Pas ten obejmuje dość pofałdowany teren z licznymi, niewielkimi wzniesieniami, wąwozami i skarpami, przechodzący dalej ku północy w płaski teren równiny sandrowej. Obecność Neottianthe cucullata stwierdzono wyłącznie na obszarze pagórkowatych wałów ciągnących się przy obu brzegach Kanału Augustowskiego, powstałych najprawdopodobniej jako twory antropogeniczne w trakcie jego budowy. Cały ten obszar porośnięty jest gospodarczo użytkowanym nasadzonym borem sosnowo-świerkowym w wieku około 80 lat. Od kanału las oddzielony jest pasem skrajnie suchej murawy kserotermicznej, położonej na łagodnym stoku schodzącym do samego kanału. Krawędzią wyniesienia od strony kanału prowadzi okop. Neottianthe cucullata nie przekracza w zasadzie granicy okopu i nie występuje na suchym stoku prowadzącym do kanału. Pojedyncze egzemplarze storczyków na tym stoku występowały jedynie pod okapem młodych świerków lub krzewów liściastych, w dość znacznym zacienieniu.

  

Ze względu na gospodarcze użytkowanie i zaburzenie struktury składu gatunkowego drzewostanu oraz runa, określenie dokładnej przynależności syntaksonomicznej tego zbiorowiska leśnego wymagałoby dokładnych badań fitosocjologicznych, co nie było przedmiotem niniejszych badań. Zbiorowisko leśne, w którym stwierdzono występowanie Neottianthe cucullata posiada cechy ciepłolubnych borów mieszanych zbliżonych do odmiany subborealnej Peucedano-Pinetum i subborealnej odmiany Serratulo-Pinetum. W drzewostanie oprócz sosny Pinus sylvestris występuje świerk Picea abies, częściowo pochodzący z naturalnego odnowienia oraz pojedyncze, młode egzemplarze dębu szypułkowego Quercus robur pochodzące z naturalnego odnowienia. U młodych dębów widać tendencję do formowania charakterystycznych parasolowatych koron i niskiego wzrostu - cech charakterystycznych dla dębów tworzących luźną, podokapową warstwę w niektórych typach boru mieszanego Peucedano-Pinetum. W warstwie krzewów występuje głównie leszczyna Corylus avellana, wiciokrzew suchodrzew Lonicera xylosteum oraz zamierające jałowce pospolite Juniperus communis. Ze względu na mozaikową konfigurację terenu również warstwa runa i warstwa mszysta odznacza się dużą niejednorodnością. Szczególnie dotyczy to warstwy mszystej, która bardzo dobrze rozwinięta jest na zacienionych skarpach, natomiast prawie nie występuje na szczytach niewielkich wyniesień oraz pod skupieniami świerków.

  

Pomimo dużej niejednorodności dna lasu Neottianthe cucullata nie wykazywała większego przywiązania do określonych typów runa czy stopnia rozwoju warstwy mszystej. W warstwie runa, którego pokrycie wynosi od 20 do 60% (tylko lokalnie do około 80%) z gatunków charakterystycznych dla zbiorowiska Peucedano-Pinetum stwierdzono występowanie pomocnika baldaszkowego Chimaphila umbellata oraz takich gatunków wyróżniających dla tego zespołu, jak: gorysz pagórkowy Peucedanum oreosolinum, sasnka łąkowa Pulsatilla patens, konwalia majowa Convallaria majalis, wężymord niski Scorzonera humilis czy nawłoć pospolita Solidago virga-aurea. Z gatunków charakterystycznych dla Serratulo-Pinetum stwierdzono występowanie gruszyczki jednostronnej Orthilia secunda oraz gatunku wyróżniającego bukwicy zwyczajnej Betonica officinalis.

  

Oprócz powyższych gatunków w runie często spotykano gatunki ogólnoborowe, charakterystyczny dla klasy Vaccinio-Piceetea takie, jak: gruszyczkę okrągłolistną Pyrola rotundifolia, siódmaczka leśnego Trientalis europaea i borówkę czarną Vaccinium myrtillu oraz gatunki wyróżniające dla grupy borów mieszanych - przeńca gajowego Melampyrum nemorosum, sałatnika leśnego Mycelis muralis, turzycę palczastą Carex digitata i inne.

  

Stałymi elementami runa, jednak znacznie rzadszymi od poprzednich, były takie gatunki, jak: tajęża jednostronna Goodyera repens - borowy gatunek występujący na podobnych siedliskach do kukuczki kapturkowatej, jednak o szerszej amplitudzie ekologicznej oraz kruszczyk rdzawoczerwony Epipactis atrorubens - gatunek o podobnych jak kukuczka kapturkowata wymaganiach w stosunku do czynnika świetlnego, termicznego i składu chemicznego podłoża.

Oprócz wyżej wymienionych gatunków roślin do lasu wnikają, na tym obszarze, również rośliny związane z terenami otwartymi - ciepłolubnymi okrajkami oraz suchymi łąkami, świadczące o dobrych warunkach świetlnych i termicznych panujących wewnątrz lasu. Są to głównie: bodziszek czerwony Geranium sanguineum, zawilec wielkokwiatowy Anemone nemorosa oraz świerzbnica polna Knautia arvensis. Charakterystyczna jest obecność świerzbnicy polnej o liściach pokrytych grubą, kutnerowatą warstwą (podobną formę tego gatunku obserwowano na stanowisku kukuczki kapturkowatej nad jeziorem Białym na terenie Wigierskiego Parku Narodowego). Dość często spotkać tu można gatunki porębowe o większych wymaganiach świetlnych - najczęściej poziomkę pospolitą Fragaria vesca. Dodatkowo, jednak dość rzadko, występują tu gatunki związane z ubogimi wrzosowiskami napiaskowymi ze związku Calluno-Arctostaphylion - mącznica lekarska Arctostaphylos uva-ursi oraz wrzos pospolity Calluna vulgaris.

  

Spośród powyższych gatunków roślin za gatunki charakterystyczne (wskaźnikowe) siedlisk z Neottianthe cucullata można uznać: tajęże jednostronną Goodyera repens, kruszczyka rdzawoczerwonego Epipactis atrorubens i gruszyczke jednostronną Orthilla secunda (gatunki te występują również na stanowisku kukuczki kapturkowatej nad jeziorem Białym).

  

Analiza warunków mikrosiedliskowych w obrębie płatów z udziałem Neottianthe cucullata wykazała, że okazy tego gatunku występują tak w miejscach płaskich, jak i na stokach o różnych ekspozycjach, jednak z unikaniem kierunku północnego, a także wyraźnej ekspozycji południowej. Pod względem wilgotności są to niemal zawsze miejsca o charakterze świeżym, umiarkowanie zacienione w zakresie od 15 do 60%, z wyraźną preferencją przedziału zacienienia od 40 do 60%. Bezpośrednie oświetlenie słoneczne padające na okazy kukuczki ma zawsze bardzo wysoki stopień rozproszenia, co spowodowane jest przechodzeniem promieni słonecznych przez bardzo luźne korony sosen (spełniających rolę „firany”).

  

Liczba pędów Neottianthe cucullata na większym i liczniejszym stanowisku (Sucha Rzeczka) wahała się w latach 1984-2003 od 500 do 2500, na powierzchni około 4000 m2, zaś na mniejszym stanowisku (Czarny Bród) od 35 do 100 pędów, przy jego powierzchni wynoszącej około 90 m2.

  

Pod względem faunistycznym środowisko występowania Neottianthe cucullata jest bogate w gatunki owadów. Ciepłe, dobrze nasłonecznione zbocza wałów przyciągają wiele gatunków owadów kserofilnych. W warstwie roślin zielnych stwierdzono m.in. szereg gatunków pszczołowatych Apoidea, w tym: Halictu sexcinctus, Lasioglossum calceatum, Colletes fodiens, Bombus sylvarum, B. veteranus, B. lucorum, B. lapidarius, B. schrencki, B. cryptarum, B. agrorum, Psithyrus campestris, P. bohemicus, Epeolus cruciger, E. variegatus, Andrena gravida, Macropis europaea, Anthidiellum strigatum, Ceratina cyanea i Megachile lagopoda. Wśród osowatych Vespidae i grzebaczowatych Sphecidae stwierdzono występowanie Ammophila sabulosa, Ectemnius lapidarius, Ancistrocerus nigricornis, Cerceris arenaria oraz Crabro cribrarius. Licznie występowały muchówki z rodziny bzygowatych Syrphidae. Stwierdzono tu m.in.: Helophilus pendulus, H. parallelus, H. affinis, H. hybridus, Eristalis vitripennis, E. tenax, E. cryptarum, E. horticola, Didea intermedia, Chrysotoxum testivum, Syrphus tricinctus, S. ribesi, Xylota sp., Anasimyia lineata i Eurinomyia frutetorum. Z innych rodzin muchówek najliczniej spotykano Sicus ferruginatusi i Myopa buccata. Wszystkie te gatunki owadów mogą być potencjalnymi zapylaczami Neottianthe cucullata. Ze względu na niesprzyjające warunki pogodowe oraz bardzo krótki okres kwitnienia storczyków zaobserwowano tylko nieliczne przypadki penetrowania kwiatów kukuczki przez owady. Dotyczy to przede wszystkim Bombus lucorum, Eristalis cryptarum, E. vitripennis, Tomoxys calcitrans i Formica fusca.

  

Badania fizykochemiczne wierzchniej warstwy gleb pobranych ze stanowisk Neottianthe cucullata znad Kanału Augustowskiego wskazują na dużą rozpiętość niektórych parametrów. Zaznaczyło się też pewne zróżnicowanie warunków glebowych pomiędzy obiema stanowiskami położonymi po dwu stronach kanału. Odczyn gleb (pH w H2O) na stanowisku po stronie zachodniej zawierał się od 5,91 do 8,16 a po stronie wschodniej od 5,43 do 6,07. Procentowy udział w glebie węglanu wapnia (CaCO3) był wyższy na stanowisku zachodnim (od 0,24 do 5,07), niż na wschodnim (od poniżej 0,08 do 0,21). Na stanowisku zachodnim zdecydowanie więcej było również wapnia (Ca) i tylko nieco więcej fosforu ogólnego (P), natomiast znacznie mniej potasu (K).

  

Gleby ze stanowisk Neottianthe cucullata znad Kanału Augustowskiego różnią się pod względem fizykochemicznym od tych znad jeziora Białego (teren WPN). Odczyn gleb nad jeziorem Białym jest mało zróżnicowany i wynosi średnio 7,58. Więcej jest w nich wapnia, a udział procentowy węglanu wapnia jest zdecydowanie większy (dochodzi nawet do prawie 12%).

  

W wyniku poszukiwań na terenie Wigierskiego Parku Narodowego wytypowano 4 stanowiska zastępcze dla Neottianthe cucullata.

  • w pobliżu jeziora Wygorzele (Ślepiec),
  • nad jeziorem Mulicznym,
  • na krawędzi doliny rzeki Kamionki w miejscowości Leszczewo,
  • nad jeziorem Białym (jako zasilenie istniejącej tam populacji).

  

Przy wyborze tych miejsc oprócz warunków siedliskowych brano również pod uwagę potencjalne możliwości penetracji tego terenu przez osoby postronne.

W pierwszym etapie (w roku 2003) introdukcja kukuczki kapturkowatej przeprowadzona została tylko na jednym stanowisku - nad jeziorem Wygorzele. Miejsce to położone jest na skraju boru mieszanego zaklasyfikowanego jako Peucedano-Pinetum, podobnego typu jak nad Kanałem Augustowskim. W odległości kilkuset metrów na południe znajduje się niewielkie jezioro dystroficzne położone w kompleksie boru bagiennego Vaccinio uliginosi-Pinetum. Stanowisko zastępcze zostało zlokalizowane na szczycie niewielkiego wyniesienia, schodzącego łagodnie do granicy boru bagiennego. Taka lokalizacja ma zapewnić dopływ niezbędnej wilgoci w postaci mgieł z kompleksu bagien. Na krawędzi wyniesienia ciągnie się powojenny okop, na którego skarpach i w jego pobliżu zlokalizowane zostały miejsca introdukcji.

  

Drzewostan w tym miejscu, podobnie jak i nad Kanałem Augustwoskim, budowany jest przez sosnę w wieku około 80 lat, z domieszką świerka pochodzącego z naturalnych odnowień. W drzewostanie zaznacza się również udział dębu szypułkowego Quercus robur. W warstwie krzewów występują pojedynczo luźne krzewy leszczyny pospolitej Corylus avellana, wiciokrzewu suchodrzewu Lonicera xylosteum, zamierające jałowce pospolite Juniperus communis oraz nieliczne, niewielkie krzewy kruszyny pospolitej Frangula alnus.

  

Dość obfita warstwa mszysta świadczy o dostatecznej ilości wilgoci dopływającej do tego miejsca. Tylko w silnym zacienieniu pod kępami młodych świerków warstwa ta jest słabiej rozwinięta.

  

W warstwie runa stwierdzono takie gatunki, jak: pomocnik baldaszkowy Chimaphila umbellata, gruszyczka jednostronna Orthilla secunda, tajęża jednostronna Goodyera repens oraz bardzo nielicznie kruszczyk rdzawoczerwony Epipactis atrorubens. O korzystnych warunkach termicznych tego stanowiska świadczy obecność takich gatunków, jak: gorysz pagórkowy Peucedanum oreosolinum, macierzanka piaskowa Thymus serpyllum, macierzanka zwyczajna Thymus pulegoides, jastrzębiec baldaszkowy Hieracium umbellatum i świerzbnica polna Knautia arvensis - w tym w formie o silnie rozwiniętym kutnerze na liściach (takiej, jak nad jeziorem Białym i Kanałem Agustowskim). Z innych gatunków roślin runa na obszarze tym stwierdzono poziomkę pospolitą Fragaria vesca, turzycę palczastą Carex digitata oraz kosmatkę owłosioną Luzula pilosa.

  

Pod względem faunistycznym stanowisko nad jeziorem Wygorzele jest równie bogate, co stanowisko nad Kanałem Augustowskim. Występują tu wszystkie gatunki owadów zanotowane nad kanałem.

Gleba tego stanowiska jest silniej zakwaszone od stanowisk nad Kanałem Augustowskim i jeziorem Białym. Świadczy o tym obfite występowanie w niektórych miejscach takich gatunków, jak borówka czarna Vaccinium myrtillus i borówka brusznica Vaccinium vitis-idaea. Szczególnie na stoku prowadzącym do boru bagiennego występuje dość zwarty płat borówki czarnej i wrzosu zwyczajnego Calluna vulgaris. Jednak na szczycie wyniesienia i w okolicach okopu florystyczne wskaźniki zakwaszenia były reprezentowane nielicznie i w tych miejscach zlokalizowano miejsca introdukcji. O wyższej kwasowości środowiska glebowego tego stanowiska świadczą również wyniki analiz chemicznych – odczyn pH zawiera się w granicach od 3,80 do 7,18 (średnio pH=5,18). Pod względem zawartości potasu i procentowego udziału węglanu wapnia gleby te są podobne do gleb znad Kanału Augustowskiego.

  

Przeniesienia wybranych okazów storczyków dokonano w dwóch terminach - w czasie maksimum kwitnienia, tak aby potomne bulwy powstawały już na nowym stanowisku oraz pod koniec wegetacji – po zawiązaniu się już bulw potomnych.

W czasie pozyskiwania materiału do introdukcji u wszystkich osobników mierzona była wysokość rośliny, długość i szerokość liści, a w przypadku osobników generatywnych wysokość pędu kwiatowego i długość kwiatostanu. Liczona również były całkowita liczba przysadek kwiatowych z rozbiciem na liczbę kwiatów i zawiązujących się torebek nasiennych. Dodatkowo zapisywane były warunki świetlne na miejscu pobrania, stopień rozwinięcia warstwy mszystej, wilgotność siedliska oraz gleby, grubość warstwy organicznej, a w niektórych przypadkach również umiejscowienie bulwy w podłożu. Notowano obecność strzępek grzybów w pobliżu bulwki oraz w ściółce. Dodatkowo określano również ekspozycję i kont nachylenia podłoża w miejscu pobrania roślin.

Część okazów storczyków przesadzano wraz z całą bryłą gleby i ściółki wraz z roślinami towarzyszącymi, a część przesadzano po uprzednim oczyszczeniu bryły ziemi z roślin i większej części podłoża.

Od momentu przesadzenia storczyków prowadzona jest kontrola stanowisk. W czasie kolejnych obserwacji wykonywana jest dokumentacje fotograficzną każdego egzemplarza oraz opisywany jego stan i kondycja. Po zakończeniu kwitnienia określono ilość zawiązanych torebek nasiennych.

  

W 2004 roku stwierdzono obecność 24 okazów kukuczki kapturkowaten na nowych stanowiskach oraz jednego osobnika potomnego. Niestety jedna z powierzchni z przesadzonymi kukuczkami została zryta przez zwierzęta i 2 osobniki zostały zjedzone, prawdopodobnie z bulwami. Do fazy generatywniej przeszło 12 osobników, trzem z nich kwiatostany zostały zjedzone przez zwierzęta i zakwitło tylko 9 osobników. Na jednym z osobników kwiatostan zamarł i nasiona wydało tylko 8 egzemplarzy. Część z przesadzonych egzemplarzy była dość mała, o bardzo małych liściach.

W 2004 roku przeniesiono 26 kolejnych egzemplarzy kukuczki kapturkowatej. Przesadzone zostały one w jesiennym terminie, po zawiązaniu owoców. Storczyki przeniesiono na 3 nowe stanowiska: na jednym wysadzono 10 egzemplarzy w dwóch grupach, na drugim 11 egzemplarzy w 2 grupach, a na trzecim 5 egzemplarzy w jednej grupie.

  

  

Miodokwiat krzyżowy Herminium monorchis

  

Obszar występowania miodokwiatu krzyżowego w dolinie rzeki Rospudy zajęty jest przez specyficzny typ brzeziny bagiennej. Ze względu na wyrywkowe opracowania dotyczące tego typu zbiorowisk roślinnych i słabe rozpoznanie ich pozycji syntaksonomicznej trudno o jednoznaczną diagnozę fitosocjologiczną. Prawdopodobnie najbliższe jest ono krytycznemu zbiorowisku subborealnej brzeziny bagiennej (zbiorowisko Betula pubescens-Thelypteris palustris), nawiązując jednak częściowo do zaroślowego zbiorowiska wierzby rokity i brzozy niskiej Betulo-Salicetum repentis. Szczególnie charakterystyczny jest tutaj znaczny udział gatunków emersyjnych, darniowych torfowisk przejściowych i niskich (klasa Scheuchzerio-caricetea fuscae), stały udział gatunków szuwarów i torfowisk niskich (klasa Phragmitetea) oraz wilgotnych łąk (klasa Molinio-Arrhenatheretea). Pomimo dość wysokiej jednorodności tego obszaru, zarówno pod względem florystycznym, jak i fizjonomii i struktury, występowanie miodokwiatu krzyżowego stwierdzono wyłącznie na obszarze linii oddziałowej, przecinającej torfowisko, oraz w pasie brzeziny na wschód od tej linii. Na zachód od linii egzemplarze miodowkiatu krzyżowego były spotykane sporadycznie i tylko w jej pobliżu. W czasie obserwacji terenowych zaobserwowano, iż podobne rozmieszczenie do miodokwiatu krzyżowego wykazywała turzyca żółta Carex flava. Występowała ona głównie na obszarze linii oddziałowej i na wschód od niej, podczas gdy w części zachodniej była spotykana sporadycznie. Jej miejsce, w zachodniej części torfowiska, zajmowała turzyca łuszczkowata Carex lepidocarpa. Obydwa gatunki są bardzo do siebie zbliżone pod względem wymagań siedliskowych, różnią się nieznacznie pod względem wymagań w stosunku do wilgotności i zasobności gleby. Poniższa tabela przedstawia wymagania siedliskowe miodokwiatu krzyżowego i obydwu turzyc.

  

  

Gatunek

L

T

K

W

Tr

R

H

Herminium monorchis

4

4-3

3

5

3

3

3

Carex flava

4

4-2

2-3

5

4

4-5

3

Carex lepidocarpa

4

4-3

3

4

3

5

2-3

L - wskaźnik świetlny (4 - umiarkowane światło)

T - wskaźnik termiczny (4 - umiarkowanie ciepłe,  3 - umiarkowanie chłodne, 2 - umiarkowanie zimne)

K - wskaźnik kontynentalizmu (3 - neutralny, 2 - subatlantycki)

W - wskaźnik wilgotności (5 - mokre, 4 - wilgotne)

Tr - wskaźnik trofizmu (4 - gleby eutroficzne, 3 - gleby mezotroficzne)

R - wskaźnik kwasowości gleby (5 - pH powyżej 7; 4 - pH w zakresie 6-7; 3 - pH w zakresie 5-6 )

H - wskaźnik zawartości materii organicznej (3 - gleby bogate w mat. org., 2 - gleby mineralno-próchnicze)

  

Na terenie torfowiska wykonano zdjęcia fitosocjologiczne. Poza zdjęciami stwierdzono występowanie takich gatunków, jak wyblin jednolistny Malaxis monophyllos i lipiennik loesela Liparis loeselii.

Torfowisko nad Rospudą charakteryzuje się dość wyraźną strukturą kępową. Miodokwiat krzyżowy zasiedla przede wszystkim brzegi kęp. W wyniku inwentaryzacji Herminium monorchis, przeprowadzonej w sierpniu 2003 roku, w części torfowiska monitorowanej w ramach ogólnopolskiego monitoringu przyrody stwierdzono 416 osobników wegetatywnych, 83 osobniki generatywne i 9 osobników uszkodzonych. Na drugim płacie torfowiska w trakcie badań zaobserwowano również ponad 80 osobników generatywnych.

  

Fauna bezkręgowców związana z tym obszarem nie jest zbyt bogata. Dominują owady typowe dla terenów bagiennych, z takich rzędów jak: ważki Odonata, chruściki Trichoptera, widelnice Plecoptera i muchówki Diptera. Z typowych zapylaczy spotykano tu owady z nadrodziny pszczołowatych Apoidea, takie jak: Bombus lucorum, B. schrencki, B. agrorum, B. jonellus, B. hortorum, Psithyrus quadricolor, Macropis europaeus i Andrena fucata. Oblatywały one jednak głównie borówkę bagienną, żurawinę i nieliczne rośliny zielne. Na kwiatach Herminium monorchis obserwowano przede wszystkim drobne muchówki z rodziny ChloropidaeTrachysiphonella scutellata oraz jej pasożyta – błonkówkę Tetrastichus atratulus z rodziny Eulophidae. Ponadto, obserwowano przylżeńce Thysanoptera, chrząszcze z rodziny ryjkowcowatych Curculionidae, z rodzaju Apion oraz pająki Aranea.

Roztwory glebowe pobrane z miejsc występowania Herminium monorchis wykazują odczyn pH w zakresie od 6,87 do 7,50. Przewodność elektrolityczna, będąca miarą mineralizacji wody, wahała się od 244 do 340 µS/cm. Wody te są bogate w związki azotu, fosforu i potasu, natomiast ubogie w wapń. Torf jest średnio rozłożony o procentowym stopniu rozkładu do 25%. Średnia pojemność wodna torfu wynosi 86,4%.

  

W wyniku poszukiwań stanowisk zastępczych wytypowano trzy najbardziej podobne miejsca:

  

  1. torfowisko w dolinie rzeki Czarnej Hańczy. Jest to kompleks torfowiskowy wcinający się niezbyt szerokim pasem między wysokie brzegi doliny rzecznej. W części północnej, bliższej rzece, jest to zarastające torfowisko niskie, które ku południu nabiera cechy torfowiska przejściowego. Stwierdzono tu występowanie wyblina jednolistnego Malaxis monophyllos. W części tej znajduje się płat w pełni wykształconego zbiorowiska Betulo-Salicetum repentis. Bliżej części centralnej występuje, nieco zbliżona do tej opisanej znad Rospudy, brzezina bagienna. W części środkowej torfowisko przedzielone jest pasem trzcinowiska, a w części południowej znajduje się kompleks torfowiska przejsciowego z fragmentami torfowiska wysokiego. Na terenie tego torfowiska ykonano 3 zdjęcia fitosocjologiczne - jedno w północnym krańcu torfowiska, jedno w części centralnej w pobliżu pasa trzcin i jedno w części południowej. Jako najodpowiedniejsze do introdukcji Herminium monorchis wybrano obszar w pobliżu centralnej części torfowiska, w pobliżu jego wschodniego brzegu. Odczyn pH roztworów glebowych jest nieco kwaśniejszy w stosunku do roztworów z torfowiska nad Rospudą i waha się od 6,33 do 6,44. Znacznie mniej jest fosforu ogólnego, azotu organicznego i potasu, natomiast więcej jest wapnia. Torf jest średnio rozłożony, o średniej pojemności wodnej wynoszącej 82,5%. Pod względem faunistycznym stanowisko to jest znacznie bogatsze od torfowiska nad Rospudą. Stwierdzono tam wszystkie gatunki występujące nad Rospudą.

  

  1. torfowisko darniowe w dolinie rzeki Wiatrołuży. Jest to duży kompleks emersyjnych niskich torfowisk darniowych, zlokalizowany na obszarze silnych źródlisk wielkopowierzchniowych. Od południa torfowisko przechodzi w podmokłe łąki. Obszar ten znacznie różni się zarówno florystycznie, jak i strukturą fitocenoz od torfowisk nad rzeką Rospudą. Przede wszystkim jest to teren całkowicie otwarty, stale podtopiony i o bardzo słabo zaznaczonej strukturze kępowej. Teren torfowiska podzielony jest na 3 części, niewielkimi ciekami odprowadzającymi wodę ze źródlisk. Od strony wschodniej torfowisko graniczy z pasem olsu wzdłuż brzegu rzeki. Od tej strony na teren torfowiska wkracza pas trzcin Phragmites australis i pas zwartego występowania narecznicy błotnej Dryopteris thelypteris. Od strony zachodniej dotyka do podnóża wzniesień ograniczających dolinę rzeczną i od tej strony na torfoiwsku pojawiają się pojedyncze olchy czarne Alnus glutinosa. Centralna część zajęta jest przez darnie mszysto-turzycowe. W części tej stwierdzono między innymi występowanie lipiennika loesela Liparis loeselii. Zdjęcia fitosocjologiczne wykonano w trzech punktach torfowiska. Dwa z nich zlokalizowane były w pasie środkowym, trzecie zaś w pobliżu wschodniej krawędzi torfowiska. Jako odpowiednie miejsce do introdukcji miodokwiatu wytypowano obszar w środkowym pasie, w pobliżu południowego końca torfowiska. Obszar ten porośnięty jest przez Caricetum lasiocarpae w odmianie mszystej i charakteryzuje się niewyraźną strukturą kępkową. Stwierdzono tu również występowanie lipiennika loesela Liparis loeselii.

  

  1. niskoturzycowe, podtopione przez większą część roku, łąki o charakterze pośrednim pomiędzy torfowiskiem niskim a przejściowym, zlokalizowane w miejscowości Krusznik. Łąki te otoczone są od strony jeziora Wigry przez wąski pas olsu, a miejscami kontaktują się bezpośrednio ze zbiorowiskami szuwaru właściwego. Od strony lądu kontaktują się z olsami, zaroślami wierzbowymi oraz wilgotnymi łąkami kośnymi. Obszar ten charakteryzuje się bardzo licznym występowaniem, objętych ochroną całkowitą, storczyków Dactylorchiza incarnata i Dactylorchiza incarnata subsp. ochroleuca oraz ich formami mieszańcowymi. Bardzo licznie występuje tam również Carex buxbaumi, Lathyrus palustris, Epipactis palustris i Utricularia minor. Z obszaru tego podawany jest również Scirpus hudsonianus (synonimy: Trichophorum alpinum, Eriophorum alpinum, Scirpus alpinus, Juncus alpinus) - gatunek umieszczony w „Polskiej Czerwonej Księdze Roślin” oraz na liście zagrożonych gatunków roślin naczyniowych ze statusem gatunku narażonego na wyginięcie.

  

Przesadzenia miodokwiatu krzyżowego dokonano na początku października 2003 r. oraz we wrześniu 2004 roku. Materiał do przesadzenia pobierano wraz z dużymi fragmentami kęp torfowców i innych roślin.

W 2003 roku pobrano łącznie 19 osobników, w tym jedną kępę z 11 okazami storczyków. Na pozostałych kępach znajdowały się 1-2 egzemplarze storczyków. Pobrane kępy w całości przesadzono na stanowiska zastępcze, wpasowując je w otaczające środowisko. Na torfowisku nad Czarną Hańczą posadzono 7 osobników w czterech kępach - trzy kępy z dwoma osobnikami i jedna z pojedynczym osobnikiem. Na torfowisku nad Wiatrołużą posadzono 12 osobników w dwóch kępach - kępę z 11 osobnikami i jedną z pojedynczym osobnikiem.

  

W czasie wielokrotnych poszukiwań w 2004 roku nad Czarną Hańczą odnaleziono tylko jeden odgniły od bulwy liść miodokwiatu krzyżowego, więcej śladów obecności miodokwiatów nie stwierdzono. Na razie nie można jeszcze powiedzieć czy stanowisko to należy uznać za stracone, obserwacje będą kontynuowane w kolejnych latach.

Nad Wiatrołużą w 2004 roku zaobserwowano rozwój przesadzonych egzemplarzy miodokwiatów. Na przesadzonej mniejszej kępie stwierdzono jeden egzemplarz generatywny i jeden wegetatywny. Na większej kępie zaobserwowano 8 osobników generatywnych i około 13 wegetatywnych. Na 4 osobnikach torebki nasienne zawiązały owoce i wydały nasiona.

  

W 2004 roku przesadzono drugą partię kęp z miodokwiatem krzyżowym. Pobrano 4 kępy i wysadzono na torfowisku nad Wiatrołużą w pobliżu kęp wysadzonych rok wcześniej, a pozostałe dwie na torfowisku w pobliżu wsi Krusznik. Nad Wiatrołużą wysadzono jedną kępę liczącą 4 osobniki generatywne i 15 wegetatywnych oraz drugą z 2 osobnikami generatywnymi i jednym wegetatywnym. Osobniki generatywne, na obydwu przesadzonych kępach dokończyły kwitnienie, zawiązały torebki nasienne i wydały nasiona.

Na torfowisku koło wsi Krusznik wysadzono jedną kępę z 3 osobnikami generatywnymi i 2 wegetatywnymi oraz drugą z 2 osobnikami generatywnymi i sześcioma wegetatywnymi. Niestety, mniejsza z kęp została zniszczona przez zwierzęta, prawdopodobnie przez łosie poszukujące wody. Ocalałe fragmenty kępy, z dwoma ocalałymi osobnikami, dość znacznie uszkodzonymi i podsuszonymi, przesadzono w bezpieczniejsze miejsce, odległe o około 3 metry od pierwotnego. Ocalały osobnik generatywny nie wydał nasion - torebki nasienne wyschły, natomiast osobniki na większej kępie zawiązały torebki nasienne. Na tej kępie doliczono się aż 11 osobników płonnych (pierwotnie było ich zaledwie 6).

  

W ramach realizacji projektu wykupiono cztery działki w obrębie ewidencyjnym Krusznik, o łącznej powierzchni 2,75 ha, na których stwierdzono występowanie wielu gatunków roślin z rodziny storczykowatych. Wykup ziemi poprzedzony został sporządzeniem operatów szacowania gruntów dla poszczególnych działek. Obecnie wszystkie gatunki storczykowatych występujące na tym terenie będzie można objąć czynną ochroną, nie dopuszczając do nadmiernego zakrzaczenia podmokłych łąk.

  

W ramach czynnej ochrony łąk storczykowych przeprowadzone zostały prace związane z wykaszaniem i usunięciem zakrzaczeń i roślinności zielnej. Zabiegi takie wykonano na powierzchni prawie 14 ha, na terenie obwodów ochronnych: Gawarzec (0,4 ha), Krzywe (3,4 ha), Lipniak (3,0 ha), Wysoki Most 2,53 ha) i Mikołajewo (4,5 ha). 

  

Ponadto opracowano i wydano w nakładzie 500 egz. folder opisujący działania parku w zakresie ochrony storczyków, zrealizowane w ramach niniejszego projektu. W ramach projektu opracowano materiały dotyczące przeprowadzonych zabiegów czynnej ochrony storczyków i zamieszczono je na stronie internetowej parku. W opracowaniu znalazł się opis wszystkich wykonanych zadań oraz opis pierwszych efektów ekologicznych, jakie zostały stwierdzone.

  

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 

  

zobacz: zdjęcia

  

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 

  

  

powrót do: Wigierskiego Parku Narodowego