Tekst:
Anna i Lech
Krzysztofiak
Zdjęcia:
Lech Krzysztofiak
Rysunki:
Anna Krzysztofiak
Wykonanie
strony:
KAJA
2003
|
Chrząszcze
Pływak żółtobrzeżek (Dytiscus marginalis) |
CHRZĄSZCZE Coleoptera
są dużym rzędem owadów o charakterystycznej budowie skrzydeł: pierwsza para jest silnie schitynizowana, przekształcona w pokrywy, druga natomiast
błoniasta, najczęściej ukryta pod pokrywami. Do życia w wodzie
przystosowało się kilka rodzin chrząszczy takich, jak.: pływakowate, kałużnicowate, krętakowate, czy flisakowate. Można je spotkać we wszystkich wodach
Wigierskiego Parku Narodowego. Do tej pory stwierdzono tu występowanie 7 gatunków krętakowatych, 11 gatunków flisakowatych i 47 gatunków pływakowatych.
Pokrój ciała pływaka żółtobrzeżka (Dytiscus marginalis)
|
Pływakowate Dytiscidae
wykazują szereg przystosowań do życia w wodzie. Dorosłe chrząszcze mają spłaszczone ciało pozbawione włosków i wyrostków, pokryte specjalną oleistą
wydzieliną gruczołów skórnych. Tylne odnóża są silnie
spłaszczone i opatrzone gęstymi szczecinkami pływnymi, dzięki czemu działają jak wiosła. Pływakowate podczas pływania wyrzucają wszystkie nogi równocześnie
do tyłu, w przeciwieństwie do kałużnicowatych, u których poszczególne odnóża poruszają się niezależnie. Mogą dłuższy czas przebywać pod wodą dzięki
zapasowi powietrza zgromadzonemu w specjalnych komorach znajdujących się pod pokrywami skrzydeł. Podpływając tyłem do powierzchni wody wystawiają koniec
odwłoka i odpowiednio wyginając go chwytają zapas powietrza. Powietrze wędruje do dwóch ostatnich przetchlinek odwłoka, a stamtąd systemem tchawek do
przestrzeni pomiędzy skrzydłami a odwłokiem. Zimą, kiedy powierzchnia wody pokryta jest lodem, pływakowate nie mogą pobierać tlenu z powietrza
atmosferycznego i wykorzystują wówczas tzw. skrzele fizyczne. Polega to na tym, że chrząszcz wypuszcza na chwilę pęcherzyk powietrza z komory pod
skrzydłami i czeka, aż tlen z wody przeniknie do pęcherzyka. W tym samym czasie, również na zasadzie różnicy stężeń, dwutlenek węgla przenika z pęcherzyka
do wody. Następnie chrząszcz wyłapuje z powrotem natlenione już powietrze z pęcherzyka.
Chrząszcz z rodzaju toniak (Acilius) |
U niektórych gatunków pływakowatych obserwować można zjawisko tzw. dymorfizmu płciowego, czyli zróżnicowania budowy ciała samca i samicy. Trzy pierwsze
człony stóp samców są rozszerzone i zaopatrzone w specjalne włoski lub przyssawki, służące do przytrzymywania samicy w czasie kopulacji.
Samice pływakowatych składają jaja w wodzie lub poza zbiornikami wodnymi, wykorzystując do tego celu wilgotne pniaki, omszone kamienie, itp. Jaja mogą być składane na powierzchni roślin pojedynczo lub w
sznurach. Samice niektórych gatunków mogą, przy pomocy ostrego pokładełka, umieszczać jaja pod skórką roślin wodnych tuż nad powierzchnią wody.
Larwa pływaka żółtobrzeżka (Dytiscus marginalis)
|
Larwy pływakowatych zaopatrzone są w groźną broń - ostre, sztyletowate żuwaczki, puste w środku, którymi owady te chwytają, a następnie
wysysają zdobycz. Po upolowaniu ofiary larwa pływaka najpierw
wpuszcza do jej ciała mieszaninę enzymów trawiennych, które paraliżują i rozpuszczają ofiarę, a następnie wysysa ten wstępnie przetrawiony pokarm.
Drapieżne są nie tylko larwy pływakowatych, ale i ich postacie
dorosłe, które w przeciwieństwie do larw nie wysysają ofiar, lecz rozdrabniają je żuwaczkami i połykają w kawałkach. Pływakowate atakują różne drobne
zwierzęta wodne, przy czym większe chrząszcze mogą nawet zjadać larwy płazów i małe ryby.
Narządy gębowe larwy pływaka (z prawej przekrój przez żuwaczkę)
|
Najstarsze stadia larw przepoczwarzają się na brzegu, w wygrzebanych przez siebie dołkach. W zależności od gatunku zimują jaja, larwy lub postacie dorosłe.
Postacie dorosłe chrząszczy mogą żyć do pięciu lat.
Kałużnicowate Hydrophilidae
zamieszkują głównie bogate w roślinność stawy, rozlewiska i potoki. Niektóre gatunki żyją na lądzie lub na pograniczu wody i lądu. Kałużnicowate nie są tak
dobrymi pływakami, jak pływakowate, ich nogi są skąpo owłosione, a grzbiet ciała wypukły. Zapas powietrza noszą w pokrywającej tułów i odwłok warstewce
delikatnych włosków oraz pod skrzydłami. Co jakiś czas podpływają do powierzchni wody i pobierają powietrze przy pomocy tzw. rurki oddechowej (utworzonej z czułka) oraz odpowiednio wykształconych rzędów włosków na głowie. Dorosłe kałużnicowate są głównie roślinożerne, larwy zaś prowadzą drapieżny tryb życia.
Larwa chrząszcza z rodzaju toniak (Acilius) |
Samice mogą składać jaja w utkanych przez siebie kokonach, które noszą na tylnych odnóżach lub przyczepiają do roślin wodnych. Mogą też składają jaja
pojedynczo wprost do wody. Larwy żyją w bardzo płytkich wodach. Powietrze do oddychania pobierają przy pomocy krótkich przetchlinek umieszczonych na końcu
odwłoka. Upolowane ofiary - drobne zwierzęta wodne, wstępnie trawione są poza organizmem chrząszcza, tuż nad powierzchnią wody, a następnie są wyssane.
Krętakowate Gyrinidae
to drobne chrząszcze szybko poruszające się po powierzchni wody w charakterystyczny, kolisty sposób. Ich środkowe i tylne odnóża pokryte są długimi
włoskami pływnymi, dzięki czemu doskonale spełniają rolę wioseł. Oczy złożone krętaków rozdzielone są poprzeczną bruzdką na część dolną i górną, dzięki
czemu owady te mogą jednocześnie widzieć to, co dzieje się zarówno pod, jak i nad wodą. Krętakowate przebywają głównie na powierzchni wody, czasem
przesiadują na pływających liściach lub wystających z wody kamieniach. Potrafią dobrze nurkować, pod wodą muszą jednak przytrzymywać się różnych
przedmiotów, aby woda nie wypchnęła ich na powierzchnię. Zjadają żywe i martwe zwierzęta pływające na powierzchni wody.
Flisakowate Haliplidae
to małe chrząszcze o wypukłym, owalnym, zaostrzonym z tyłu ciele. Zasiedlają bogate w roślinność wody. Podczas pływania poruszają każdą nogą oddzielnie.
Zapas powietrza noszą w zagłębieniu między odwłokiem, a biodrami. Żywią się głównie glonami. Samice składają jaja na roślinności wodnej. Larwy, podobne do
larw pływakowatych, zaopatrzone są w ostre żuwaczki, którymi wysysają glony. Po okresie wzrostu wychodzą na brzeg, gdzie przepoczwarzają się w wygrzebanych
przez siebie dołkach.
|