Lech Krzysztofiak, Krzysztof Olszewski
[artykuł z książki "X lat Wigierskiego Parku Narodowego"(Wydawnictwo Włodzimierz Łapiński, Krzywe, 1999,230 pp.]


Klimat Wigierskiego Parku Narodowego

Wigierski Park Narodowy leży w zasięgu Pojezierza Wschodniosuwalskiego i Równiny Augustowskiej, wchodzących w skład Pojezierza Litewskiego (Kondracki 1994). Pod względem klimatycznym Park znajduje się w Regionie Mazursko-Podlaskim, obejmującym swym zasięgiem wschodnią część Pojezierza Mazurskiego oraz część Podlasia (Woś 1995). Cały Region, pomimo niewielkiej odległości od morza Bałtyckiego, pozostaje pod znacznym wpływem rozciągającego się na wschód bloku kontynentalnego Eurazji. Z tego też względu obszar ten ma najsurowsze warunki klimatyczne w całej nizinnej części kraju.

Zima rozpoczyna się tu najwcześniej w Polsce (poza górami), bo już w trzeciej dekadzie listopada i trwa do pierwszej dekady kwietnia. Średnia miesięczna temperatura powietrza waha się w tym okresie od -6,7 do -2,7 0C (ryc. 1). Surowość warunków klimatycznych przejawia się również w wyjątkowo licznym pojawianiu się dni mroźnych z temperaturą maksymalną powietrza poniżej zera stopni Celsjusza. Średnio dni tych jest około 70, podczas gdy w środkowej Polsce - około 40. Silne oddziaływanie mas powietrza znad kontynentu sprawia, że wiosna rozpoczyna się znacznie później (połowa kwietnia), niż w innych regionach Polski i trwa około dwóch miesięcy. Opóźnienie to spowodowane jest częstym napływem na ten obszar mas powietrza arktycznego. Średnia miesięczna temperatura powietrza waha się w tym okresie od około 5,0 0C - w kwietniu do około 16,0 0C - w czerwcu. Dzięki wpływom kontynentu lato rozpoczyna się jednak niewiele później, niż w centrum Polski - w połowie czerwca i trwa do trzeciej dekady sierpnia. Średnia miesięczna temperatura powietrza atmosferycznego wynosi w tym okresie 16-18 0C. Jesień trwa niespełna dwa miesiące, a średnia temperatura powietrza spada w tym czasie do około 6,0 0C. Pora ta przechodzi w krótkotrwały okres szarugi jesiennej (przedzimie) z temperaturą około 1,5 0C. Średnia roczna temperatura powietrza atmosferycznego, dla wielolecia 1971 - 1996, wynosi 5,3 0C.

Wcześniejszy początek chłodniejszych pór roku oraz późniejsze ich zakończenie wpływa na długość okresu wegetacyjnego (średnia dobowa temperatura powietrza co najmniej 5,0 0C). Rozpoczyna się on średnio w połowie kwietnia, kończy zaś w początkach trzeciej dekady października, trwa zatem około 190 dni. Jest to o ponad miesiąc krócej, niż na obszarach np. Niziny Śląskiej. Ważną cechą termiczną okresu wegetacyjnego jest liczba dni z przymrozkami, kiedy minimalna temperatura powietrza spada poniżej zera stopni Celsjusza. Pierwsze jesienne przymrozki obserwuje się już pod koniec września, wiosną natomiast mogą jeszcze występować do połowy maja. Długość okresu bezprzymrozkowego jest na obszarze Parku krótsza o około 30 dni, niż w Polsce środkowej.

Opady i temperatura
Ryc. 1. Średnie miesięczne opady i średnia miesięczna temperatura powietrza w Suwałkach
w wieloleciu 1971-1996 (Grabowska-Bajkiewicz 1997)

Wilgotność powietrza atmosferycznego zależy przede wszystkim od rodzaju powierzchni, z której paruje woda oraz intensywności pionowego i poziomego przemieszczania się pary wodnej nad powierzchnią parującą. Znaczna powierzchnia obszarów wodnych i leśnych Wigierskiego Parku Narodowego oraz relatywnie niższa temperatura powietrza, sprzyjają podwyższonej wilgotności powietrza. Najwyższa wilgotność względna (stosunek prężności pary wodnej znajdującej się aktualnie w powietrzu w danej temperaturze do prężności pary wodnej nasyconej w tej samej temperaturze) występuje tu, podobnie jak w całej Polsce, w chłodnej porze roku, zwłaszcza zimą, gdy średnia miesięczna wilgotność względna przekracza 90%. Najsuchszym okresem roku jest maj i czerwiec - wtedy średnia miesięczna wilgotność względna spada poniżej 70%.

Wielkość opadów atmosferycznych kształtowana jest przez poziome przemieszczanie się mas powietrza (głównie polarnego morskiego, z kierunku zachodniego) oraz ukształtowanie terenu okolic Wigierskiego Parku Narodowego. Osłonięcie tego terenu od północy i północnego zachodu przez wyższe Wzgórza Szeskie powoduje, że powstaje tu tzw. cień opadowy, zmniejszający wielkość opadów atmosferycznych. Średnia roczna suma opadów z wielolecia 1971 - 1996 wynosi 593 mm, a w poszczególnych latach wahała się od 442 do 743 mm (ryc. 2). Najobfitsze opady notowane są w lecie - suma miesięczna około 80 mm, a najmniejsze zimą - poniżej 30 mm. Przeważa zatem opad okresu letniego, co charakterystyczne jest dla obszarów o cechach klimatu kontynentalnego. W przeciętnym roku opady z okresu letniego stanowią 63% sumy opadów rocznych, a w poszczególnych latach ich udział waha się od 46 do 81%. W ciągu roku średnio występują 163 dni z opadem powyżej 0,1 mm. Największa ich liczba przypada na zimę, a w ciepłej porze roku jest ich mniej, co oznacz, że opady są wtedy obfitsze i mają często charakter burzowy. Opady nawalne - powyżej 10,0 mm, występują 14 dni w roku, przeważnie latem od czerwca do września. Rejon Parku zaliczany jest do obszarów o znacznej częstości występowania burz. Obserwuje się tu w ciągu roku ponad 20 dni z burzą, w większości przypadków w okresie trzech miesięcy letnich.

Z deszczem docierają do gleby wody opadowe, czasami silnie zakwaszone i wzbogacone w składniki mineralne. W ciągu ostatnich kilku lat odczyn (pH) opadów atmosferycznych na terenie Parku wahał się od 2,62 do 6,97, przy czym najniższe wartości pH rejestrowano w okresach zimowych. Przyczyną tak niskich wartości pH zimą były prawdopodobnie podwyższone w powietrzu ilości siarczanów i innych związków zakwaszających, uwalnianych w procesie spalania paliw w celach grzewczych.

Znaczna część opadów atmosferycznych spada w postaci śniegu. Pierwsza pokrywa śnieżna może pojawić się na terenie Parku już w trzeciej dekadzie listopada, a zanika średnio pod koniec pierwszej dekady kwietnia. Utrzymuje się ona zatem około 130 dni, tj. ponad miesiąc dłużej, niż w centrum kraju. Pokrywa śnieżna odgrywa dużą rolę w bilansie cieplnym i stosunkach wilgotnościowych podłoża oraz przylegającej do niego warstwy powietrza atmosferycznego. Dzięki niewielkiej zdolności przewodzenia ciepła chroni ona przed przemarzaniem warstwę gleby, na której zalega, a w okresie roztopów stanowi źródło znacznych ilości wody.

Opady
Ryc. 2. Sumy roczne opadów atmosferycznych w Suwałkach w wieloleciu 1971-1996 (Bajkiewicz-Grabowska 1997)

Rozkład kierunków wiatru i zróżnicowanie jego prędkości jest podobne do obserwowanego w innych rejonach Polski. Wieją tu najczęściej wiatry z sektora zachodniego: w zimie jest to wiatr południowo-zachodni (do 25% przypadków), w ciepłej porze roku -północno-zachodni i zachodni (do 22% przypadków). W okresie wiosny i jesieni, z powodu osłabienia cyrkulacji nad Atlantykiem, pojawiają się częściej wiatry południowo-wschodnie (do 29% przypadków).

Prędkości wiatrów w rejonie Parku zaliczane są do umiarkowanych (do 5 m/s). Średnia roczna prędkość wiatru z wielolecia wynosi 4,0 m/s. Średnio w ciągu roku występuje 48 dni z wiatrem bardzo silnym (powyżej 10 m/s). Silniejsze wiatry obserwuje się przede wszystkim w chłodniejszej porze roku, a słabsze - w lecie. W związku z ukształtowaniem terenu obserwuje się duży udział cisz - często nawet do 12% obserwacji w ciągu miesiąca.

Topoklimat obszaru Parku wykazuje znaczne zróżnicowanie. Jest ono spowodowane urozmaiconą rzeźbą terenu oraz występowaniem licznych jezior i dużych powierzchni leśnych. Jeziora, zwłaszcza te większe, łagodzą w ich pobliżu surowsze warunki klimatyczne. Uwidacznia się to szczególnie jesienią, kiedy zbiorniki wodne oddają zmagazynowane latem ciepło. Wczesną wiosną mogą oddziaływać jednak ochładzająco, gdyż woda wolniej i przez to dłużej nagrzewa się niż ląd, a część ciepła zużywana jest na stopnienie pokrywy lodowej.

Szata roślinna, a zwłaszcza zwarte kompleksy leśne, stanowią ważny czynnik modyfikujący stosunki klimatyczne - m.in. łagodzą dobowe i roczne wahania temperatury powietrza. Gęsta warstwa koron drzew w ciągu dnia hamuje dopływ energii słonecznej do powierzchni gruntu, a w nocy hamuje wypromieniowanie ciepła. W dzień w lesie jest zatem chłodniej, niż na terenie otwartym, a w nocy sytuacja jest odwrotna - w lesie jest cieplej, a na terenie otwartym chłodniej.

Roślinność utrudnia też wymianę powietrza. Zmniejszają się prędkości wiatru, a przy gruncie ruch powietrza praktycznie zanika, co wpływa na wzrost wilgotności powietrza w głębi lasu. Te czynniki oraz warunki energetyczne sprawiają, że parowanie terenowe i wód wewnątrz lasu jest znacznie mniejsze, niż na terenach otwartych. Całkowite straty wody kompleksu leśnego są jednak większe ze względu na istotny udział parowania wody z roślin. Korony drzew zatrzymują znaczną część opadów atmosferycznych, szczególnie o małym natężeniu. Tam, gdzie przeważają drzewa liściaste do powierzchni gruntu dociera więcej wody opadowej, natomiast na obszarach o przewadze drzew iglastych - mniej. Szacuje się, że ilość wody opadowej, która dociera do dna lasu wynosi od kilku do kilkunastu procent ilości, która spada na przyległe tereny otwarte.

Woda opadowa, która przedostała się do gleby przez warstwę koron drzew (opad podkoronowy i spływy po pniu) ulega znacznym przemianom fizyko-chemicznym. Znacznie wzrasta kwasowość wody i wartość przewodnictwa elektrolitycznego - będąca miarą ogólnej zawartości substancji dysocjujących. Wielokrotnie zwiększają się stężenia wielu substancji, które wymywane są z powierzchni liści i kory drzew.

 

Literatura

.