Wstęp
Fauna pszczół dziko żyjących na obszarach sąsiadujących
z Suwalszczyzną była stosunkowo dobrze znana już na początku wieku.
Badano faunę pszczół Prus Wschodnich (Alfken, 1909, 1913; Moeschler,
1938) oraz Wileńszczyzny (Adolph, 1934). Wprawdzie B. Minkiewicz (1935)
badał pszczoły w okolicach Suwałk, jednak praca jego ograniczała się
jedynie do gatunków południowych i rzadkich. Pierwsze dane na temat
fauny trzmieli i trzmielców Suwalszczyzny zamieścili w swojej pracy S.
Sowa, M. Dylewska i A. Ruszkowski (1991), którzy badali zagęszczenie
trzmieli na uprawach koniczyny czerwonej. Autorzy tej pracy przytaczają
dane m.in. z okolic wsi: Maćkowa Ruda, Sucha Wieś, Stabieńszczyzna,
Białobłota, Prudziszki, Osowa, Piecki i Raczki. Najlepiej poznanym,
pod kątem fauny pszczół, fragmentem Suwalszczyzny jest obecnie obszar
Wigierskiego Parku Narodowego, gdzie od roku 1988 prowadzone są
regularne badania tej grupy owadów (Banaszak, Krzysztofiak, 1992, 1996;
Krzysztofiak, 1992, 1994, 1995, 1997, 2000; Krzysztofiak, Pawlikowski,
1995). Z terenu tego do roku 1996 wykazano łącznie 191 gatunków pszczół
dziko żyjących, w tym 21 trzmieli i 7 trzmielców.
W ostatnim czasie badaniami objęto obszar położony po obu
stronach projektowanej drogi Via Baltica, na odcinku Suwałki–Budzisko
(Krzysztofiak, 2000). Na terenie tym stwierdzono obecność 174 gatunków
pszczół, w tym 21 trzmieli i 6 trzmielców.
Ten opis fauny trzmieli i trzmielców Suwalszczyzny jest
podsumowaniem dotychczasowych badań, uwzględniającym nowe, nigdzie
dotąd niepublikowane dane z tego obszaru.
.
Teren i metody badań
Badania fauny trzmieli i trzmielców prowadzone były w
latach 1988–2000 na Suwalszczyźnie. Jej krajobraz, bardzo zróżnicowany
pod względem rzeźby, jest rezultatem zlodowacenia bałtyckiego, które
pozostawiło tu m.in. liczne moreny, ozy, kemy, jeziora wytopiskowe,
rynny lodowcowe. Obszar położony na północ od Suwałk odznacza się
występowaniem licznych wzniesień, natomiast w kierunku południowym
teren obniża się, przechodząc w równinę sandrową. Największe
kompleksy leśne na badanym obszarze znajdują się na terenie Puszczy
Boreckiej, Puszczy Rominckiej oraz Puszczy Augustowskiej. W
drzewostanach dominuje świerk Picea abies i sosna Pinus
sylvesrtis, z domieszką dębu szypułkowego Quercus robur,
brzozy brodawkowatej Betula pendula, olszy czarnej Alnus glutinosa,
grabu Carpinus betulus, jesionu Fraxinus excelsior i lipy
drobnolistnej Tilia cordata. W warstwie krzewów spotykamy głównie
leszczynę Corylus avellana, kruszynę Frangula alnus,
wierzby Salix sp., kalinę Viburnum opulus,
trzmielinę brodawkowatą Euonymus verrucosa, wiciokrzew Lonicera
xylosteum i porzeczkę alpejską Ribes alpina. Dużą
powierzchnię zajmują torfowiska wysokie i przejściowe, gdzie można
spotkać wiele gatunków borealnych, takich jak: wełnianeczka alpejska Scirpus
hudsonianus, skalnica torfowiskowa Saxifraga hirculus,
jaskier leżący Ranunculus reptans i gwiazdnica grubolistna Stellaria
crassifolia (Sokołowski, Kot, 1996). Tereny otwarte zajmują łąki
(od suchych do skrajnie wilgotnych, okresowo zalewanych) oraz murawy
pastwiskowe, kserotermiczne i piaskowe. Znaczny obszar stanowią grunty
rolne, na których uprawia się głównie zboża, ziemniaki i rzepak
oraz w mniejszych ilościach tytoń i grykę.
Owady odławiane były w białe i żółte pułapki
Moericke’go (plastikowe miski wypełnione roztworem glikolu) i metodą
„na upatrzonego”. Część osobników pochodzi z pułapek Barbera,
które stosowane były również do odłowu innych grup owadów. Zagęszczenie
trzmieli badane było metodą transektów liniowych (Banaszak, 1991),
przy czym odławiano tylko te okazy, które sprawiały trudności w przyżyciowym
oznaczeniu do gatunku, a obecność innych jedynie odnotowywano.
Materiał badawczy przeanalizowano przyjmując podział na
elementy zoogeograficzne za J. Banaszakiem (1993 a):
palearktyczny – gatunki zasiedlające Europę, Afrykę północną
i Azję,
europejsko-syberyjski – gatunki zamieszkujące Europę
oraz północną i środkową Azję,
europejski – gatunki zasiedlające Europę,
środkowoeuropejski – gatunki występujące w Europie Środkowej,
europejsko-medyterraneński – gatunki zamieszkujące Europę
i północną Afrykę.
.
Wyniki
W trakcie badań na terenie Suwalszczyzny stwierdzono występowanie
23 gatunków trzmieli Bombus oraz 8 gatunków trzmielców Psithyrus.
Poniżej przedstawiono miejscowości, w których stwierdzono obecność
poszczególnych gatunków.
Bombus
confusus:
Puńsk – wieś.
Bombus
cryptarum: Bryzgiel, Budzisko, Czerwonka, Czerwony Krzyż, Hultajewo, Krusznik,
Powały, Sobolewo, starorzecze Czarnej Hańczy pomiędzy Sobolewem a
jeziorem Wigry, Suwałki, Suche Bagno, Szwajcaria, Szymanowizna,
Szypliszki, Wasilczyki.
Bombus
distinguendus:
Powały, Czerwony Krzyż, Krusznik, Krzywe, Magdalenowo, Rosochaty Róg,
Suche Bagno.
Bombus
hortorum: Andrzejewo, Bryzgiel, bór bagienny pomiędzy Sobolewem a jeziorem
Wigry, Czerwonka, Czerwony Krzyż, Jastrzęby, Kamionka, Królówek,
Krusznik, Krzywe, Leszczewo, Magdalenowo, Osinki, Powały, Samlanka,
Studzieniczna, Suche Bagno, Suchodoły, Suwałki, Szwajcaria, Szypliszki,
Wasilczyki, Wigry, Wojponie, Cimochowizna, Żubryn.
Bombus
humulis: Bryzgiel, Budzisko, Czerwony Krzyż, Podleszczewo, Krzywe, Magdalenowo,
Osinki, Przejma Wielka, Rosochaty Róg, starorzecze Czarnej Hańczy pomiędzy
Sobolewem a jeziorem Wigry, Suwałki, Szwajcaria, Szypliszki, Turtul,
Wojciuliszki, Żubryn.
Bombus
hypnorum:
starorzecze Czarnej Hańczy pomiędzy Sobolewem a jeziorem Wigry,
Krzywe, Leszczewo, Magdalenowo, Powały, Studzieniczna, Szypliszki,
Wasilczyki, Słupie.
Bombus
jonellus:
Budzisko, Cimochowizna, bór bagienny pomiędzy Sobolewem a jeziorem
Wigry, Czerwony Krzyż, Podleszczewo, Królówek, Krusznik, Krzywe,
Leszczewo, Magdalenowo, Powały, Rosochaty Róg, starorzecze Czarnej Hańczy
pomiędzy Sobolewem a jeziorem Wigry, Suche Bagno, Szymanowizna,
Szypliszki, Wasilczyki.
Bombus
lapidarius:
Bryzgiel, Budzisko, Czerwony Folwark, Czerwony Krzyż, Hultajewo,
Jasionowo, Jastrzęby, Podleszczewo, Królówek, Krusznik, Krzywe, Krzywólka,
Leszczewo, Magdalenowo, Okuniowiec, Piotrowa Dąbrowa, Powały, Przejma
Wielka, Puńsk – wieś, Rosochaty Róg, Suche Bagno, Suwałki,
Szwajcaria, Szymanowizna, Wasilczyki, Wigry, Wojciuliszki, Żubryn.
Bombus
lucorum: Bryzgiel, Budzisko, Czerwony Krzyż, Hultajewo, Jasionowo, Jastrzęby,
Jeziorki, Podleszczewo, Krusznik, Krzywe, Krzywólka, Magdalenowo, Płociczno,
półwysep Dąbek na jeziorze Wigry, Przejma Wielka, Puńsk – wieś,
Puszcza Romincka, starorzecze Czarnej Hańczy pomiędzy Sobolewem a
je-ziorem Wigry, Studzieniczna, Suche Bagno, Suwałki, Szlinokiemie,
Szwajcaria, Szypliszki, Turtul, wyspa Kamień na jeziorze Wigry, wyspa
Ordów na jeziorze Wigry, Słupie.
Bombus
magnus:
Mikołajewo, Suche Bagno, Szwajcaria.
Bombus
muscorum: Cimochowizna, Czerwony Krzyż, Jastrzęby, Podleszczewek, Królówek,
Krusznik, Krzywe, Krzywólka, Leszczewo, Magdalenowo, Płociczno, Powały,
Przejma Wielka, Rosochaty Róg, Ryżówka, starorzecze Czarnej Hańczy
pomiędzy Sobolewem a jeziorem Wigry, Suche Bagno, Szwajcaria,
Szypliszki, Turtul, Wasilczyki, Wigry.
Bombus
pascuorum: Andrzejewo, Bryzgiel, Budzisko, Cimochowizna, bór bagienny pomiędzy
Sobolewem a jeziorem Wigry, Czerwony Krzyż, Czerwonka, Jasionowo,
Jastrzęby, brzeg Jeziora Białego koło Piert, Podleszczewek, Królówek,
Krzywe, Leszczewo, Magdalenowo, Osinki, półwysep Dąbek, Przejma
Wielka, Puszcza Romincka, Rosochaty Róg, Smolniki, Studzieniczna, Suche
Bagno, Suwałki, Szwajcaria, Szymanowizna, Szypliszki, Walik, Wasilczyki,
Wiatrołuża, Wigry, Wojciuliszki, wyspa Kamień na jeziorze Wigry, Słupie,
Żytkiejmy.
Bombus
pomorum:
Królówek, Rosochaty Róg, Turtul, Wigry.
Bombus
pratorum: Bryzgiel, Cimochowizna, bór bagienny pomiędzy Sobolewem a jeziorem
Wigry, Czerwony Krzyż, Wasilczyki, Podleszczewo, Królówek, Krzywe,
Leszczewo, Magdalenowo, Powały, Puszcza Romincka, Rosochaty Róg,
Smolniki, Sobolewo, Stary Folwark, Studzieniczna, Suche Bagno,
Szwajcaria, Szymanowizna, Szypliszki, Wigry, Słupie.
Bombus
ruderarius:
Budzisko, Czerwony Folwark, Czerwony Krzyż, Jasionowo, Jastrzęby,
Podleszczewo, Królówek, Krzywe, Magdalenowo, Okuniowiec, Osinki, Powały,
Przejma Wielka, Puńsk – wieś, Rosochaty Róg, Suche Bagno, Suwałki,
Szymanowizna, Szypliszki, Wasilczyki, Wigry, Wojciuliszki, Wojponie,
wyspa Kamień na jeziorze Wigry.
Bombus
ruderatus:
bór bagienny pomiędzy Sobolewem a jeziorem Wigry, Szypliszki.
Bombus
schrencki: Bryzgiel, bór bagienny pomiędzy Sobolewem a jeziorem Wigry, Czerwony
Krzyż, Hultajewo, Podleszczewo, Krzywe, Płociczno, Powały,
starorzecze Czarnej Hańczy pomiędzy Sobolewem a jeziorem Wigry, Suche
Bagno, Szwajcaria, Szymanowizna, Szypliszki, Walik, wyspa Kamień na
jeziorze Wigry.
Bombus
semenoviellus: Bryzgiel, Budzisko, Czerwonka, Podleszczewo, Krzywe, Magdalenowo, Mikołajewo,
Osinki, Puńsk – wieś, Smolniki, starorzecze Czarnej Hańczy pomiędzy
Sobolewem a jeziorem Wigry, Suche Bagno, Szwajcaria, Szypliszki,
Wojponie.
Bombus
soroeensis:
Czerwony Krzyż, Jastrzęby, Szypliszki.
Bombus
subterraneus:
bór bagienny pomiędzy Sobolewem a jeziorem Wigry, Czerwony Krzyż,
brzeg Jeziora Muliczne, Podleszczewo, Krzywe, Magdalenowo, Powały, Puńsk
– wieś, brzeg rzeki Samlanka, Studzieniczna, Suche Bagno, Szwajcaria.
Bombus
sylvarum:
Budzisko, Cimochowizna, bór bagienny pomiędzy Sobolewem a jeziorem
Wigry, Czerwony Krzyż, Hultajewo, Jasionowo, Królówek, Krusznik,
Krzywe, Lipniak, Magdalenowo, Okuniowiec, Osinki, Płociczno, Powały,
Puńsk, Rosochaty Róg, brzeg rzeki Samlanka, Suwałki, Szwajcaria,
Szymanowizna, Szypliszki, Wigry, Wojciuliszki, Wojponie, Żubryn.
Bombus
terrestris: Bryzgiel, Budzisko, bór bagienny pomiędzy Sobolewem a jeziorem Wigry,
Czerwonka, Czerwony Krzyż, Hultajewo, Jasionowo, Podleszczewo, Krusznik,
Krzywe, Magdalenowo, Okuniowiec, Płociczno, Powały, Przejma Wielka,
Sobolewo, starorzecze Czarnej Hańczy pomiędzy Sobolewem a je-ziorem
Wigry, Studzieniczna, Suche Bagno, Suwałki, Szlinokiemie, Szwajcaria,
Szymanowizna, Szypliszki, Wasilczyki, Wigry, wyspa Kamień na jeziorze
Wigry, Słupie, Żubryn.
Bombus
veteranus:
Budzisko, bór bagienny pomiędzy Sobolewem a jeziorem Wigry, Czerwonka,
Czerwony Krzyż, Hultajewo, Jasionowo, Królówek, Krzywe, Maćkowa
Ruda, Magdalenowo, Przejma Wielka, Szymanowizna, Szypliszki, Wigry,
Wojciuliszki, wyspa Kamień na jeziorze Wigry, Żubryn.
Psithyrus
barbutellus:
Krzywe, Krzywólka, Magdalenowo, Przejma Wielka, Szwajcaria, Wiatrołuża.
Psithyrus
bohemicus: Bryzgiel, Wasilczyki,
Podleszczewo, brzeg rzeki Samlanka, bór bagienny
pomiędzy Sobolewem a jeziorem Wigry, Czerwony Folwark, Czerwony Krzyż,
Gawarzec, Jastrzęby, Królówek, Krusznik, Krzywe, Leszczewo, Maćkowa
Ruda, Magdalenowo, Płociczno, Powały, Puszcza Romincka, Sernetki,
Sobolewo, starorzecze Czarnej Hańczy pomiędzy Sobolewem a jeziorem
Wigry, Studzieniczne, Suche Bagno, Szwajcaria, Szypliszki, Turtul, Walik,
Wasilczyki, Wiatrołuża, wyspa Ordów na jeziorze Wigry, Cimochowizna.
Psithyrus
campestris: Bryzgiel, Budzisko, bór bagienny pomiędzy Sobolewem a jeziorem Wigry,
Gawarzec, Jastrzęby, Wasilczyki, brzeg Jeziora Białego koło Piert,
Podleszczewo, Krusznik, Krzywe, Leszczewo, Magdalenowo, Powały, Przejma
Wielka, starorzecze Czarnej Hańczy pomiędzy Sobolewem a jeziorem
Wigry, Studzieniczna, Suche Bagno, Szlinokiemie, Szwajcaria, Szypliszki.
Psithyrus
norvegicus: Bryzgiel, bór bagienny pomiędzy Sobolewem a jeziorem Wigry, Czerwony
Krzyż, Wasilczyki, Krzywe, Leszczewo, Okuniowiec, Powały, Sobolewo,
Stańczyki, starorzecze Czarnej Hańczy pomiędzy Sobolewem a jeziorem
Wigry, Studzieniczna, Suche Bagno, Cimochowizna, Słupie.
Psithyrus
quadricolor:
bór bagienny pomiędzy Sobolewem a jeziorem Wigry.
Psithyrus
rupestris: Bryzgiel, bór bagienny pomiędzy Sobolewem a jeziorem Wigry, Czerwony
Krzyż, Jastrzęby, Podleszczewo, Królówek, Krzywe, Magdalenowo,
Piotrowa Dąbrowa, Przejma Wielka, starorzecze Czarnej Hańczy pomiędzy
Sobolewem a jeziorem Wigry, Studzieniczna, Suche Bagno, Szlinokiemie,
Szymanowizna, Szypliszki, Wasilczyki.
Psithyrus
sylvestris: Bryzgiel,
Podleszczewo, bór bagienny pomiędzy Sobolewem a jeziorem
Wigry, Czerwony Krzyż, Krusznik, Krzywe, Mikołajewo, Płociczno, Powały,
Sernetki, Sobolewo, starorzecze Czarnej Hańczy pomiędzy Sobolewem a
jeziorem Wigry, Suche Bagno, Cimochowizna, Słupie.
Psithyrus
vestalis:
bór bagienny pomiędzy Sobolewem a jeziorem Wigry, Czerwony Krzyż,
Jastrzęby, Podleszczewo, Krusznik, Krzywe, Magdalenowo, Powały, półwysep
Dąbek, starorzecze Czarnej Hańczy pomiędzy Sobolewem a jeziorem
Wigry, Suche Bagno, Szwajcaria, Szypliszki.
W trakcie trzynastoletnich badań odłowiono łącznie 3244
osobniki, w tym 2805 z rodzaju Bombusoraz 439 z rodzaju Psithyrus
(tabela 1). W odłowionym
materiale najliczniej występowały trzmiele z gatunków: Bombus
pascuorum, B. lucorum, B. pratorum i B. cryptarum.
Sporadycznie zaś: Psithyrus quadricolor, Bombus confusus,
B. ruderatus, B. magnus, B. pomorum i B.
soroeensis.
Badane środowiska różniły się składem gatunkowym
trzmieli i trzmielców, co wiąże się z różnicami w ich wymaganiach
siedliskowych. Obecność poszczególnych gatunków w różnych typach
środowisk przedstawiono w tabeli
2.
Najbogatsze w gatunki są środowiska łąkowe i leśne (po
25 gatunków). Stosunkowo liczne w gatunki są murawy kserotermiczne
(20) i torfowiska (19), natomiast najmniej gatunków (13) stwierdzono na
uprawach koniczyny czerwonej (tabela
3).
W zebranym materiale pod względem zoogeograficznym (tabela
4)
zdecydowanie dominuje element eurosyberyjski (24 gatunki), stanowiący
77,4%. Pozostałe gatunki stanowiły elementy: europejski (3 gatunki),
europejsko-medyterraneński (2 gatunki) oraz palearktyczny i środkowoeuropejski
(po jednym gatunku).
