Andrzej Sadowski, Zdzisław Szkiruć
[artykuł z książki
"X lat Wigierskiego Parku Narodowego" (Wydawnictwo
Włodzimierz Łapiński, Krzywe, 1999,230 pp.]
Wigierski Park Narodowy jako system społeczny
I. Wigierski Park Narodowy w perspektywie systemu społecznego.
Zainteresowanie badawcze Wigrami jako obiektem przyrodniczym sięgają początków XX wieku. Utworzenie w 1920 roku Stacji Hydrobiologicznej nad Wigrami, początkowo działającej w Płocicznie, a od 1927 roku w Starym Folwarku, kierowanej przez dr Alfreda Lityńskiego zintensyfikowano badania nad jeziorem i najbliższym środowiskiem przyrodniczym. Po 1945 roku region ten stał się obiektem zainteresowań ośrodków naukowych w Białowieży, Białymstoku i Olsztynie.
Zdaniem naukowców prowadzących badania ekologiczne dla prawidłowego funkcjonowania parku zasadnicze znaczenie posiadają: system jezior oraz stan środowiska roślinnego. Spośród uwarunkowań społeczno-gospodarczych wskazywano na gospodarkę leśną w jej kontekście przyrodniczym, na turystykę oraz wypoczynek.
W nawiązaniu do Statutu WPN zadania Parku obejmują w szczególności:
Jak wynika z przytoczonych zadań funkcje parku sprowadzają się do ochrony najczęściej unikalnych i niepowtarzalnych zasobów przyrodniczych. Zasoby społeczne oraz kulturowe traktowano jako historyczną spuściznę o charakterze etnograficznym, nie zaś jako aktywny składnik zamieszkujących tam społeczności. W aktach powoływania parków narodowych i tworzonej strukturze administracyjnej nie przewidziano konieczności organizowania ładu współżycia społecznego na chronionym obszarze, gdyż te zadania znajdują się w zakresie działalności samorządów czterech gmin funkcjonujących na terenie Parku.
Realia funkcjonowania parków narodowych wymuszały jednak konieczność realizacji nowych zadań, które w koncepcjach organizacyjnych traktowane było jako drugoplanowe lub nie były uwzględniane wcale. Chodzi przede wszystkim o funkcje menedżerskie, turystyczne oraz o szeroko rozumiane funkcje społeczne.
Założenia koncepcji powołania WPN dotyczące uwarunkowań społeczno-gospodarczych już w pierwszym roku istnienia w znacznym stopniu nie sprawdziły się w praktyce. W granicach parku znalazło się bowiem około 1800 mieszkańców oraz ponad 400 indywidualnych gospodarstw rolnych z ich problemami gospodarczymi i społecznymi. W założeniach ludność miejscowa miała stanowić integralną część parku narodowego wraz z całością jej wyposażenia kulturowego. Nie przygotowano jednak żadnej realnej koncepcji usytuowania mieszkańców okolicznych wsi w obrębie całości gospodarczej i społeczno-kulturowej parku. Zadania społeczne parku narodowego musiały być rozwiązywane w procesie jego funkcjonowania.
Nowa sytuacja społeczno-gospodarcza w Polsce zapoczątkowana 4 czerwca 1989 roku, zwana transformacją systemową, zasadniczo podważyła zasadność uprzednio przyjętych założeń. W odniesieniu do nadwigierskich społeczności lokalnych szczególne znaczenie miały zapoczątkowane przekształcenia samorządowe oraz przywrócenie znaczenia własności prywatnej.
Już w pierwszym roku istnienia parku w lokalnej świadomości społecznej wytworzył się dychotomiczny obraz dwóch wyraźnie różnych stron: dyrekcji i administracji parku oraz mieszkańców i użytkowników parku, którzy siebie określali jako "całe społeczeństwo". W tej sytuacji nawet często bardzo słuszne i korzystne mieszkańcom decyzje dyrekcji przyjmowane były negatywnie. Porozumienie między stronami parku było utrudnione także z powodu krzyżowania się zakresu władzy i kompetencji na terenie parku: gminnej, rejonowej, wojewódzkiej oraz administracji specjalnej, reprezentowanej przez dyrekcję parku.
Doświadczenia pięcioletniego funkcjonowania WPN wskazywały na istnienie dużych rozbieżności między statutowymi celami parku oraz oczekiwaniami mieszkańców. Niespełnienie oczekiwań mieszkańców dotyczyło w szczególności prawa własności, sposobów gospodarowania oraz tradycyjnego korzystania z zasobów środowiska przyrodniczego.
Przedmiotem badań socjologicznych przeprowadzonych w 1993 roku było poznanie opinii mieszkańców WPN oraz otuliny na temat WPN i form jego działania. W dalszej perspektywie wypracowanie sposobów porozumienia i współpracy między dyrekcją oraz mieszkańcami. Badaniom przyświecały także określone cele teoretyczne. Zmierzano m.in. do określenia warunków osiągnięcia równowagi systemu społecznego WPN. Zakładano, że ustalenie rodzajów stosunków między dyrekcją oraz mieszkańcami pozwoli opracować wzorzec społecznego współdziałania między dyrekcją oraz mieszkańcami.
Powołanie Wigierskiego Parku Narodowego na obszarze o niskim poziomie rolniczej infrastruktury technicznej, o słabej jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej, zamieszkałym przez tradycyjne społeczności lokalne, zostało odebrane jako wydarzenie nowe i złożone. Wiązano a nim wiele oczekiwań, ale i oczekiwano wielu zagrożeń dotychczasowych warunków życiowych. Z przeprowadzonych w 1993 roku badań wynikło, że "po utworzeniu WPN wystąpiły trzy podstawowe typy reakcji społecznych na powołania Parku: obojętność (40%), sprzeciw (30%) oraz przyzwolenie, poparcie (ok. 30%).
Byłoby niezmiernie interesujące dzielenie odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu obecnie w 1997 roku zmieniły się opinie społeczne na temat parku, czy zmieniły się relacje między mieszkańcami oraz administracją parku.
Podstawowy problem, jaki próbujemy rozwiązać w tym rozdziale sprowadza się do udzielenia odpowiedzi na pytanie, czy obecnie po niemal dziesięciu latach istnienia Wigierskiego Parku Narodowego ukształtował się jako całość funkcjonalna nie tylko z punktu widzenia stanu środowiska `przyrodniczego, ale czy spełnia wymogi układu społecznie zrównoważonego, czy spełnia oczekiwane funkcje społeczne, które powodują, że jest całością dostatecznie zintegrowaną wewnętrznie i zewnętrznie. Właśnie podejście systemowe służby do syntetycznego opisu parku narodowego.
Zastosowanie w badaniach kategorii "system społeczny" pozwala wyodrębnić podstawowe elementy określonej społecznej całości (parku narodowego), a następnie sprawdzić, czy spełniają one określone funkcje niezbędne dla zintegrowanego istnienia systemu jako całości. Podejście systemowe sprzyja poszukiwaniu optymalnego wzorca integracji, powstającego w wyniku powiązania osobowości, społeczeństwa i kultury poprzez procesy instytucjonalizacji oraz internalizację wartości, norm i wzorów zachowań społecznych.
Perspektywa systemowa zakłada uwzględnienie aspektu społecznego i kulturowego badanego obiektu. Podejście systemowe pozwoli także zrealizować wiele celów praktycznych. Pozwoli ustalić, co w dotychczasowej strukturze i funkcjach parku utrudnia jego funkcjonowanie oraz jakie warunki powinny być spełnione, aby park narodowy uzyskał stabilność, dynamiczny stan równowagi jako całość przyrodniczo-społeczno-kulturowa. Oczekiwanie równowagi systemu społecznego wynika z istoty tego podejścia teoretycznego. Równowaga systemu polega na tym, że każdy strukturalny element systemu jest funkcjonalnie zrównoważony oraz na tym, że system zawiera specjalne mechanizmy utrzymujące ewentualne rodzące się napięcia i sprzeczności w określonych granicach. Jest to więc proces ciągłego dostosowywania się struktury systemu do zmian zachodzących w jego elementach i w środowisku oddziaływującym na system.
Pełne badania systemowe WPN należałoby dopiero przeprowadzić. Jednocześnie dotychczasowa wiedza na temat społeczno-kulturowych aspektów funkcjonowania parku pozwala przestawić obraz parku jako system społecznego obecnie.
II. Elementy systemu społecznego WPN
System społeczny parku tworzą następujące elementy traktowane jako podsystemy: administracja parku, mieszkańcy, turyści, podsystem komunikacyjny (w tym komunikacja wzajemna, socjalizacja i kontrola dewiacji), normatywny (regulacja sposobów działania, stanów emocjonalnych), wspólny zestaw celów o orientacji poznawczych.
Administracja
Od 16 sierpnia 1995 roku funkcję Dyrektora WPN pełni mgr inż. Zdzisław Szkiruć. W administracji Parku ogółu zatrudnionych jest 99 pracowników, w tym na stanowiskach budżetowych 66 oraz w gospodarstwie pomocniczym 33. Spośród ogółem zatrudnionych 25 osób posiada wykształcenie wyższe, w tym 4 stopień doktora nauk, 60 - średnie oraz pozostali (15) - podstawowe. Ogółem zatrudniona kadra jest przygotowana merytorycznie do realizacji zadań parku narodowego. Z analizy działalności WPN za rok 1996-97 wynika, że główna uwaga skierowana była na funkcje ochronne, na doskonalenie form udostępniania parku dla turystów, na pracy badawczej, na działalności dydaktycznej oraz na rozwijaniu szerokich kontaktów zewnętrznych z wieloma instytucjami, towarzystwami i organizacjami w kraju i za granicą. Współpraca z miejscową ludnością stanowiła ważny element działalności Parku i wyrażała się w realizacji wspólnych działań w zakresie infrastruktury technicznej, agroturystyki, edukacji.
Mieszkańcy
Po utworzeniu Wigierskiego Parku Narodowego w jego granicach znalazło się około 1800 mieszkańców oraz ponad 400 gospodarstw rolnych. Do ich charakterystyki można wykorzystać dane z reprezentatywnej próby badawczej ustanowionej w 1992 roku. Spośród ogółu mieszkańców 51,8% stanowią mężczyźni oraz 48,2% kobiety. Skład mieszkańców pod względem wieku przedstawia się następująco: do lat 29 - 16,5% ogółu mieszkańców, od 30 do 49 - 35,5%, od 50 do 59 lat - 19,5%, powyżej 60 lat - 28,5%. W strukturze wieku zwraca uwagę niski odsetek ludzi młodych oraz znaczny procent osób w wieku emerytalnym. Uwzględniając wykształcenie 13,7% ogółu mieszkańców posiada wykształcenie niepełne podstawowe, 46,7% - podstawowe, 13,2% - zasadnicze zawodowe, 20,8% - średnie, 5,5% - niepełne wyższe i wyższe (brak danych 0,1%). Dane tego typu nie odbiegają od uzyskiwanych wyników w innych rolniczych częściach kraju.
Z pracy w rolnictwie na terenie WPN utrzymywało się 48,2% ludności, w tym z pracy na swoim gospodarstwie rolnym - 43,8%. W otulinie liczny te wynoszą odpowiedni: 58,2% oraz 54,9%. Dane wskazują na postępujący spadek zatrudnienia ludności w sektorze rolnym. Podkreśla się, że na tym obszarze tak potencjał produkcyjny, jego wykorzystanie jak i poziom rolnictwa są na ogół słabe.
Stałą pracę zawodową lub zajęcie zapewniające stały dochód posiada 70% mieszkańców. Z renty lub emerytury utrzymuje się 30% osób. Rynek pracy jest słabo ukształtowany i mało atrakcyjny finansowo. Średni wskaźnik bezrobocia na terenie gmin kompleksu Wigierskiego wynosił w 1998 roku 15% i był wyraźnie niższy w porównaniu do innych gmin województwa suwalskiego.
W parku około 55% ogółu mieszkań stanowi parterowa zabudowa drewniana. Powierzchnia mieszkań jest zróżnicowana. Największy odsetek (ponad 30%) stanowią mieszkania o powierzchni od 76 do 100m2, wyraźnie mniejszy odsetek stanowią mieszkania o powierzchni tak powyżej 100m2 (20%), jak i poniżej 50m2, (20%). Bieżącą wodę i łazienkę posiada niepełna 70% mieszkań, centralne ogrzewanie oraz ciepłą wodę -około 40% ogółu mieszkań. Bliższe przestawienie mieszkańców jako elementu społecznego parku wiązałoby się z pokazaniem przemian ich sytuacji życiowej w związku z powołaniem parku narodowego. Teoretycznie można proces ten ująć w kategorii integracji, dezintegracji i reintegracji uwzględniając sytuację życiową mieszkańców przed powołaniem parku (integracja ze środowiskiem przyrodniczym), bezpośrednio po jego utworzeniu (dezintegracja) oraz dalsze przemiany sytuacji życiowej polegające na przystosowaniu się mieszkańców do wygów funkcjonowania parku narodowego i odwrotnie.
Jeziora wigierskie i otaczające je lasy od lat stanowiły źródło utrzymania dla miejskiej ludności. W długoletnim procesie zmian form osadnictwa stosunek do otaczającej ich przyrody nie ulegał zasadniczym zmianom. Przez cały czas korzystano z jej bogactw, zasobów celem kształtowania swoich warunków życiowych.
Burzliwe przemiany społeczno-gospodarcze zainicjowane w 1989 roku, przyczyniły się do ograniczenia ruchu turystycznego oraz zamknięcia deficytowych ośrodków wypoczynkowych zakładów pracy z których większość splajtowała i dziś już nie istnieje. Zakłady pracy przestały dopłacać do wypoczynku załóg co spowodowało zanik wycieczek zakładowych, licznych kurso-konferencji itp. imprez organizowanych poza miejscem pracy. Okresowe ograniczenie ruchu turystycznego który stanowił źródło dodatkowych dochodów części mieszkańców wynikające w głównym stopniu z uwarunkowań zewnętrznych, w społecznej opinii sprowadzone zostało ograniczeniami i zakazami obowiązującymi na terenie Parku.
O postawach względem parku w pierwszym okresie jego działalności zadecydowały nie tylko bezpośrednie działania administracyjno-prawne. Powodowane były także często upowszechnianymi opiniami, stereotypami, które najczęściej nie znajdywały potwierdzenia w działalności administracji parku. Opinie tego typu wynikały z niewiedzy, z braku informacji na temat istoty parku narodowego oraz jego funkcji społecznych. Przy powoływaniu WPN popełniono błąd, nie poświęcając należytej uwagi sprawie informacji skierowanej do społeczności lokalnej na temat parku, nie zaproponowano nowej atrakcyjnej wizji życia mieszkańców po powołaniu parku. Opinia społeczna została ukształtowana w sposób żywiołowy w postaci informacji nieformalnych, uprzedzeń i w konsekwencji wielu postaw separacji względem działań administracji parku.
Trzeci etap wiąże się z sukcesywnym pozyskiwaniem przedstawicieli społeczności lokalnych do zadań parku. Już sama działalność administracji parku powodowała, że zmieniały się na korzyść poglądy wielu mieszkańców, przyczyniła się do spadku niezadowolenia. Organizowano spotkania wyjaśniające, zachęcano mieszkańców do włączenia się w proces tworzenia szerokiego organizmu społecznego złożonego z wszystkich mieszkańców parku narodowego. Samo urealnienie opinii na temat parku powoduje spadek niezadowolenia mieszkańców. Perspektywicznie jednak pozyskanie miejscowej ludności do zadań ochronnych będzie związane ze znalezieniem im atrakcyjnych sposobów pracy i życia w obrębie parku.
Obecnie podkreślaną jedną z perspektyw jest przechodzenie z rolnictwa konwencjonalnego na ekologiczne. Jest to szczególnie korzystny sposób gospodarowania na obszarach chronionych. Jak wskazują badania przeprowadzone w Polsce i za granicą "produkcja rolna oparta na zasadach ekologicznych z wielu (nie tylko ekonomicznych) względów może stanowić konkurencyjną alternatywę dla rolnictwa konwencjonalnego - także dla wielu niewielkich gospodarstw gospodarujących na glebach słabych".
Na oddzielną uwagę zasługuje potrzeba odbudowy lub dalszego kształtowania tożsamości kulturowej mieszkańców, ich związku z miejscem zamieszkania, orientacji życiowych skierowanych na rozwijanie aktywności zawodowej w miejscu zamieszkania, świadomości ekologicznej, na rozwijanie nowych możliwości atrakcyjnego życia w obrębie parku.
Park staje się ważnym i wiarygodnym partnerem życia społecznego.
Z inicjatywy Parku między innymi:
Turyści
Zespół jezior wigierskich od dawna stanowił obiekt zainteresowania turystycznego mieszkańców kraju. W okresie międzywojennym corocznie nad Wigrami przy ujściu Czarnej Hańczy organizowano obozy harcerskie. W latach trzydziestych w Gawrych Rudzie i Starym Folwarku zbudowano dwie stanice wodne. W tym okresie nad Wigrami nie było stałych obiektów rekreacyjnych. Ich rolę spełniały wynajmowane letnikom kwatery prywatne. W okresie powojennym zmalało zainteresowanie rejonem wigierskim na rzecz jezior mazurskich i augustowskich. Być może dzięki temu mamy obecnie relatywnie mniejszy stopień zanieczyszczeń jezior wigierskich w porównaniu z innymi jeziorami augustowskimi i mazurskimi. Łącznie nad Wigrami w okresie powojennym powstało 8 ośrodków wczasowych i rekreacyjnych. W czasie największego rozwoju bazy turystycznej (lata 1976-85) baza noclegowa obejmowała 4915 miejsc sypialnych oraz 24 wydzielonych pól namiotowych i biwakowych dysponujących miejscami na około 1000 mieszkańców. Następował także szybki rozwój budownictwa prywatnego przeznaczonego na cele rekreacyjne (182 miejsc noclegowych w 1976 roku oraz 845 w 1978 roku). W poszczególnych latach liczba turystów wahała się od 27828 w 1977 roku, 21916 w 1979 roku do 50 tys. w 1995 i 60 rys. w 1998 roku.
Obecnie zorganizowana baza noclegowa na terenie WPN dysponuje około 1900 miejscami, w tym 800 w ośrodkach oraz 1100 na polach namiotowych. Baza niezorganizowana może obsłużyć kolejnych około 1000 turystów. Ruch turystyczny koncentruje się we wsiach położonych wokół jeziora Wigry, takich jak: Gawrych Ruda, Stary Folwark, Wigry, Cimochowizna, Bryzgiel, Mikołajewo Rosochaty Róg. Szacunkowo z tej formy turystyki skorzystało około 2000 osób. Istnieje potrzeba uruchomienia, dalszej rozbudowy turystyki ekologicznej tzw. ekoturystyki, która stwarzałaby szansę dodatkowych dochodów mieszkańcom, a jednocześnie nie naruszała systemu ekologicznego parku. W jej rozwoju można upatrywać szansę na realizację funkcji ochronnych przy jednoczesnym udostępnieniu parku turystom i stworzeniu szans dodatkowych dochodów stałym mieszkańcom obszaru parku. Dalszego usprawnienia wymaga informacyjna obsługa ruchu turystycznego, który będzie bardziej selektywny, a więc nastawiony na przygotowanego turystę, oczekującego nie podstawowych, ale specjalistycznych usług turystycznych.
Rozwój usług turystycznych realizowanych zgodnie z zasadami rozwoju zrównoważonego jest wspierany przez Parku i tak:
Podsystem komunikacyjny
Sprawne funkcjonowanie każdego systemu społecznego zależne jest od sprawnego przepływu informacji między jego elementami. Chodzi tutaj o wszelką łączność mającą znaczenie dla funkcjonowania systemu jako całości. Do podstawowych sposobów informowania mieszkańców o funkcjonowaniu parku należą ogłoszenia i zarządzenia. Administracja Parku wydaje szereg broszur, biuletynów, folderów informacyjnych o różnych sprawach związanych z parkiem i środowiskiem przyrodniczym. Funkcje informacyjne spełniają rozmieszczone na całym obszarze parku plansze, znaki i tablice informacyjne. Częstymi formami komunikacji są spotkania pracowników parku z mieszkańcami, które stanowią trwałą formę poszukiwania kompromisowych rozwiązań w różnych społecznie ważnych kwestiach funkcjonowania parku. Administracja parku prowadzi szeroki program działalności dydaktycznej skierowanej głównie do turystów, młodzieży szkolnej oraz do nauczycieli. Systematycznie rozsyła się do wielu szkół materiały informacyjne oraz dydaktyczne dotyczące parku narodowego. Funkcję dydaktyczną spełnia także sala muzealna WPN. Znajdują się tam eksponaty parku, nadto kasety video, slajdy oraz różne książki i czasopisma dotyczące ochrony przyrody. WPN nawiązuje liczne kontakty z wieloma instytucjami, organizacjami w kraju i za granicą.
Podsystem normatywny
Ład społeczny systemu zapewniony jest dzięki funkcjonowaniu systemu norm społecznych respektowanych tak przez administrację parku, jak i przez wszystkich mieszkańców i innych użytkowników parku. Problem dotyczy sprawnego ustalenia norm społecznych, socjalizacji do nich całego otoczenia społecznego, a w perspektywie ich internalizacji, czyli takiego stopnia przyswojenia, kiedy uznaje się je za swoje. Na podsystem normatywny składają się normy prawne, religijne, moralne i obyczajowe. W dotychczasowym funkcjonowaniu parku zasadniczą rolę odgrywają normy prawne, które nierzadko pozostawały w społeczności z normami obyczajowymi mieszkańców. Oto w początkowym okresie istnienia parku niektórzy mieszkańcy próbowali postępować względem środowiska przyrodniczego według tradycyjnych reguł (korzystanie z lasu, łowienie ryb metodami kłusowniczymi itp.). Dopiero częste i przeprowadzane z dużym stopniem profesjonalizmu kontrole ograniczały negatywne z punktu widzenia ochrony środowiska przyrodniczego zachowania mieszkańców. Funkcjonujący w obrębie parku system normatywny nie jest dostatecznie poznany, a wobec tego nie jest dostatecznie wykorzystany do "miękkiej" regulacji stosunków międzyludzkich na obszarze parku. Wyniki badań przeprowadzone w 1992 roku wskazywały na niski stopień identyfikacji mieszkańców z obowiązującymi na terenie parku normami postępowania. W większości były one akceptowane na poziomie wartości (np.: nie należy zanieczyszczać środowiska przyrodniczego), ale odrzucane wówczas, kiedy pozostawały w sprzeczności z interesami mieszkańców. Podkreślano także, że w obrębie parku istnieją przynajmniej dwa różniące się systemy sankcji społecznych, podporządkowanych instytucji parku narodowego oraz właściwych mieszkańcom. Przykładowo wiejskie poczucie gospodarności, użyteczny stosunek do wartości przyrodniczych nie są adekwatne szczególnie do obszarów parku podlegających ochronie ścisłej, w obrębie których - zdaniem wielu respondentów - mieliśmy do czynienia z marnotrawstwem. Należy sądzić, że dokonująca się wśród ekologów zmiana poglądów na problem ścisłej ochrony spowoduje zbliżenie norm postępowania wszystkich użytkowników parku narodowego. Rozwiązywanie tych sprzeczności prowadzi do znacznego zbliżenia norm postępowania administracji parku, mieszkańców oraz turystów. Wytworzenie się nowego systemu norm społecznych odbywa się na gruncie wspólnego systemu wartości takich jak: troska o zachowanie walorów środowiska przyrodniczego, organizowanie nowych warunków pracy i życia w obrębie parku, akceptacja wartości parku narodowego jako całości (wysoki prestiż parku - wysoki prestiż jego mieszkańców) i inne.
III. Funkcje Wigierskiego Parku Narodowego jako systemu społecznego
Nawiązując do typologii funkcji systemu społecznego T. Parsonsa można wyróżnić cztery podstawowe zespoły funkcji WPN: adaptacyjna, kultywowania wzorów i rozładowania napięć, integracyjna oraz osiągania celów.
Funkcja adaptacyjna
Polega ona na tym, aby środowisko zewnętrzne zapewniło wystarczającą kadrę oraz środki materialne niezbędne do funkcjonowania WPN. Wiąże się ona także z kształtowaniem w społeczeństwie przekonań, że powołanie WPN jest społecznie niezbędne. Ogólnie są to zadania dotyczące racjonalnej dystrybucji i organizacji zasobów materialnych i ludzkich w taki sposób, aby osiągnąć cele systemu. Rozwiązywanie problemów adaptacyjnych stanowi punkt wyjściowy funkcjonowania parku narodowego. Aby bliżej scharakteryzować funkcje adaptacyjną spełnianą przez park narodowy, należałoby odpowiedzieć przynajmniej na następujące pytania: Czy środki budżetowe przeznaczone na funkcjonowanie parku są wystarczające? W jakim zakresie Dyrekcja parku spełnia funkcje menedżerskie, aby pozyskać nowe środki? Czy społeczeństwo partycypuje w kosztach utrzymania parku nie tylko opłacając potrzeby samego parku, ale także wspiera rozwój społeczności lokalnej? Czy przed powołaniem parku były czynione dostatecznie efektywne działania zmierzające do pozyskania mieszkańców do realizacji zadań parku? W jaki sposób dyrekcja pozyskuje nowych pracowników? Czy społeczeństwo jest dostatecznie przygotowane do korzystania z parku narodowego? W jakim zakresie prowadzona jest edukacja ekologiczna?
Funkcja wewnętrzno-instrumentalna (zachowania układu i rozładowania napięć)
Spełnianie tej funkcji ma zapewnić ład społeczny nie poprzez stosowanie przymusu, ale poprzez kultywowanie przyswojonych w toku socjalizacji i wychowania wzorów działań społecznych. Realizacja tej funkcji polega na ciągłym podtrzymywaniu motywacji do działań, do pełnienia ról społecznych oraz na rozładowywaniu widocznych i ukrytych napięć w układzie motywacyjnym. Jej rozwinięcie wymaga odpowiedzi na następujące pytania: Czy pozyskano społeczności lokalne do realizacji zadań parku? Konkretniej, czy wskazano mieszańcom WPN atrakcyjne nowe role społeczne funkcjonalne wobec parku? Czy podejmowane są działania, aby wytworzyć w formie wzorów nowe potrzeby i motywacje do aprobowanych zachowań? Potrzeby są ku temu systematyczne działania socjalizacyjne i wychowawcze, aby wytworzyły się pożądane wartości i normy społeczne? Czy jest i jak funkcjonuje jakaś instytucja rozjemcza wewnątrz parku? Czy podejmowane sa działania, aby promować utrzymanie dotychczasowej struktury społecznej na obszarze parku? Czy przepływ informacji między elementami parku jest wystarczający z punktu widzenia jego elementów?
Funkcja wewnętrzno-celowa (integracyjna)
Dotyczy koordynacji i utrzymania właściwych stosunków wzajemnych między elementami systemu. Funkcja integralna wylania się lokalnego podsystemu kulturowego. Jak włączyć dotychczasowe wartości kulturowe społeczności lokalnych do funkcjonowania parku? Integracji sprzyja działalność proekologiczna różnych stowarzyszeń i organizacji działających na obszarze lub w rejonie parku.
Zadania realizacyjne dotyczą przede wszystkim ustalenia wewnętrznych celów do osiągania w warunkach parku narodowego. Jakie rodzaje działalności mogą podejmować mieszkańcy, aby osiągnąć sukcesy indywidualne oraz realizować cele systemy? Celowi temu służą m.in. przygotowanie ich do życia w obrębie parku, kształtowanie nowoczesnej świadomości (tożsamości) ekologicznej, solidarności, a w perspektywie identyfikacji z zadaniami parku. Spełnienie działań integracyjnych na co dzień wiązałoby się ze stymulowaniem procesów tworzenia się społeczności lokalnych nowego typu na obszarze parku narodowego.
Funkcje zewnętrzno-celowa (osiągania celów)
Polega ona najogólniej na ustalaniu pozytywnych celów systemu i mobilizowania środków, jakimi dysponuje system, do ich realizacji. Do działań o charakterze zewnętrzno-celowym należałoby zaliczyć w szczególności: ochronę unikatowego środowiska przyrodniczego, promowanie w społeczeństwie nowego wzorca życia społeczno-gospodarczego w harmonii z przyrodą, promowanie przyrodniczo-społeczego wzorca rozwoju zrównoważonego, pielęgnowanie dorobku kulturowego społeczności lokalnych jako dobra ogólnonarodowego, promowanie nowych wzorów spędzania wolnego czasu, turystyki pozostającej zgodzie z przyrodą (ekoturystyki). Do tych funkcji należy naliczyć osiąganie w ramach parku innych celów ogólnospołecznych (wychowanie ekologiczne itp.).
Cele systemu społecznego nie są ustalone raz na zawsze. Zwykle podlegają sukcesywnym zmianom lub pojawiają się zupełnie nowe. Zawsze jednak wynikają z podstawowych celów systemu i służą optymalnej ich realizacji.
Po dziesięciu latach funkcjonowania Wigierskiego Parku Narodowego w znacznym stopniu spełnia podstawowe wymogi systemu społecznego, aby w dalszej perspektywie funkcjonowania nie tylko jako całość przestrzenno-przyrodnicza, ale także społeczno-kulturowa.
.