|
ALICJA STANKIEWICZ Preferencje
środowiskowe i fenologia rzadkich gatunków pająków (Araneae) |
|
. Agyneta cauta Krótki okres aktywności osobników dorosłych A. cauta na mszarze sosnowym (Ryc. 1) pozwala zaliczyć go do gatunków stenochronowych. Samice występują nie dłużej niż 3 miesiące: od początku czerwca do końca sierpnia. W sierpniu (za wyjątkiem 1994 roku) łowione były pojedyncze osobniki tej płci. Szczyt aktywności samic przypada na czerwiec. Samce pojawiają się przez 1;5-2 miesiące, a szczyt ich aktywności płciowej przypada na czerwiec. W 1994 roku wysoka aktywność utrzymywała się również na początku lipca. W pierwszej lub w drugiej połowie lipca następuje gwałtowny spadek aktywności obu płci. Szczyt aktywności płciowej A. cauta w Wigierskim Parku Narodowym przypada na czerwiec tak, jak na torfowiskach w północno-zachodnich Niemczech (BRAUN, RABELER 1969; CASEMIR 1976) i północnej Norwegii (HAUGE 1977). Podobny (krótkotrwały i śródsezonowy) szczyt aktywności wykazano również dla innych gatunków z rodzaju Agyneta występujących w borach południowej Finlandii (NIEMELA i in. 1994). Osobniki młode występują przez cały rok za wyjątkiem 4 miesięcy zimowych, z których to najprawdopodobniej brak danych (PALMGREN 1975). Według danych wymienionych autorów i wyników z Wigierskiego Parku Narodowego A. cauta jest gatunkiem stenochronowym, co wskazuje na stałość fenologii na rozpatrywanych obszarach jego zasięgu. Zornella cultrigera Populacje Z. cultrigera osiągają największą liczebność w strefie tundry i lasotundry (PALMGREN 1965, KOPONEN 1976, UZENBAEV 1990) i stąd głównie pochodzą dane dotyczące jego fenologii. W Norwegii eurychronowe samice Z. cultrigera są aktywne przez cały sezon wegetacyjny. Samce natomiast występują wiosną oraz jesienią i zimą (KOPONEN 1976; NAUCE, REFSETH 1979). Według danych z Finlandii osobniki młode pojawiają się latem i jesienią (PALMGREN 1965, 1976). Wyniki uzyskane przeze mnie w Wigierskim Parku Narodowym są oparte na nielicznym materiale, mają więc charakter wstępny. Stenochronowe samice są obecne wiosną i latem (od końca kwietnia do początku lipca) oraz jesienią (od połowy października do początku listopada). Brak samic w próbach z lata i wczesnej jesieni w Wigierskim Parku Narodowym (inaczej niż to wykazali HAUGE, REFSETH (1979) w Norwegii) może wynikać z mniejszej ich aktywności w lecie i niskiej liczebności populacji lub może być związany z wymieraniem samic. Fenologia samców w północno-wschodniej Polsce nie jest możliwa do określenia. Znalazłam tylko jednego osobnika tej płci na początku listopada, podobnie jak W. STARĘGA w Puszczy Knyszyńskiej (inf. ustna). W Puszczy Boreckiej wykazano jednego samca na początku maja (STARĘGA 1996). Zaskakujący jest ich brak w materiałach zbieranych przez trzy lata w borze trzcinnikowym Wigierskiego Parku Narodowego. Nie stwierdziłam ich również w borze brusznicowym, gdzie samice Z. cultrigera stanowiły 1,54% wszystkich pająków. Wyniki uzyskane przez KOPONENA (1976) na podstawie prób ściółkowych i pułapek Barbera świadczą o dużej aktywności osobników tego gatunku. W strukturze dominacji ustalonej na podstawie pułapek Barbera Z. cultrigera stanowi 8,5% zespołu pająków, przy bardzo niskim (poniżej 0,5 os./m2) zagęszczeniu: Podobne rezultaty otrzymał UZENBAEV (1990). Wyniki HAUGEGO, REFSETHA (1979) wskazują na 4-krotnie większą liczbę samic tego gatunku w materiałach zebranych pułapkami Barbera. Jedynie w próbach zebranych zimą na śniegu podczas okresowego wzrostu temperatury lub pobranych za pomocą wysiewek stwierdzono samce (HUHTA, VIRAMO 1979; KOPONEN 1983).
Według KOPONENA (1983) stanowiły one 92% osobników złowionych na śniegu od końca marca do końca kwietnia. Najwyraźniej wyniki otrzymane za pomocą pułapek Barbera zaniżają liczebność stenochronowych samców aktywnych zimą, kiedy to płyn konserwujący jest zamarznięty. Prawdopodobnie jest to przyczyną małej liczby samców wykazanych z pułapek Barbera przez wyżej wymienionych autorów. PALMGREN (1965) na podstawie prób ściółkowych stwierdził, że samce stanowią od 36% do 46% populacji. W Wigierskim Parku Narodowym bardzo niska liczebność samców lub ich brak (mimo obecności samic) w niektórych zbiorowiskach roślinnych jest zapewne spowodowana nie tylko niską liczebnością populacji, różnicą liczebności obu płci, ale też krótką aktywnością płciową i (być może) późnozimowym szczytem aktywności samców. Prawdopodobnie samce Z. cultrigera w borach Wigierskiego Parku Narodowego pojawiają się w większej liczbie zimą, co można byłoby wykryć wycinając płaty mszaków i ściółki spod śniegu. Pardosa hyperborea Istniejące, skąpe, informacje opisują fenologię tego gatunku w północnej części jego zasięgu. P. hyperborea jest pająkiem o plastycznej biologii rozwoju. W tundrze (półwysep Jamał) rozwój osobniczy trwa rok lub dwa lata.
Samice składają kokony z jajami 2 razy w roku. Osobniki juwenilne opuszczające kokon w lipcu, zimują w stadium subimago. Wiosną następnego roku (po ostatnim linieniu) osiągają dojrzałość płciową. Osobniki wylęgające się w sierpniu zimują w stadium juwenilnym. W ciągu następnego roku przechodzą w zimujące stadium subimago, a dojrzałość płciową osiągają po linieniu w kolejnym roku (ESJUNIN, KOROBEJNIKOV 1990). Osobniki dorosłe P. hyperborea pojawiają się więc na początku sezonu wegetacyjnego niezależnie od długości cyklu rozwojowego. Samice występują od ostatniej dekady czerwca do połowy sierpnia, a szczyt ich aktywności przypada na 3 dekadę lipca. Samce są obecne ponad miesiąc: od ostatniej dekady czerwca do końca lipca. Szczyt ich aktywności przypada na koniec czerwca i początek lipca (ESJUNIN, KOROBEJNIKOV 1990). Podobne rezultaty otrzymał KOPONEN (1975) badając populacje tego gatunku w lasach północnej Finlandii. W południowej Norwegii okres aktywności P. hyperborea jest dłuższy. Samice obecne są przez cały sezon wegetacyjny od maja do października, zaś samce - od maja do lipca; przy nasilonej, wiosennej aktywności (HAUGE, REFSETH 1979).
Wyniki z Wigierskiego Parku Narodowego wskazują, że w północno-wschodniej Polsce typ fenologii P. hyperborea jest podobny, jak w innych częściach zasięgu: samice są eurychronowe, natomiast samce - stenochronowe (Ryc. 2). Samce są aktywne przez 2 miesiące, około 3 tygodnie dłużej niż na północy Europy. Moje dane wskazują na wcześniejszy niż w tundrze (ESJUNIN, KOROBEJNIKOV 1990), a trwający od połowy maja do początku czerwca, szczyt aktywności płciowej samic i samców. Spowodowane jest to zapewne podobieństwem warunków klimatycznych występujących w różnym czasie na rozpatrywanych terenach. Okres aktywności P. hyperborea w Wigierskim Parku Narodowym jest natomiast zbliżony do aktywności tego gatunku w środkowej Skandynawii (HAUGE, REFSETH 1979). Osobniki młode łowione były na mszarze nieregularnie: od początku kwietnia do połowy października. Występowały najliczniej w kwietniu (Ryc. 2). Scotina palliardi Samice tego gatunku występują w rezerwacie Suche Bagno od początku kwietnia do początku września podobnie, jak w innych europejskich populacjach S. palliardi (GRIMM 1986). Ich aktywność nieznacznie wzrasta w maju i czerwcu (Ryc. 3). Samce pojawiają się od początku kwietnia do początku lipca, a szczyt ich aktywności płciowej przypada na początek maja; pojedyncze osobniki występują także we wrześniu. Samce w Wigierskim Parku Narodowym pojawiają się o około miesiąc wcześniej, niż w niektórych populacjach europejskich (GRIMM 1986), lecz podobnie, jak w południowej Skandynawii (KRONESTEDT 1983). Osobniki młode występują nieregularnie i nielicznie od połowy kwietnia do końca października (Ryc. 3), co jest zapewne związane z ich małą aktywnością lokomotoryczną. Gnaphosa microps Dojrzałe osobniki G. microps w Wigierskim Parku Narodowym osiągają szczyt aktywności w sierpniu (STANKIEWICZ 1995), miesiąc później niż w Laponii (KOPONEN 1976) i północno-wschodniej Syberii (OVTSHARENKO, MARUSIK 1988). Eurychronowe samice pojawiają się na mszarze sosnowym od końca kwietnia do końca października a wykazują większą aktywność tylko od maja do końca lipca (Ryc. 4). Stenochronowe samce są aktywne późnym latem i jesienią: od początku lipca do końca października. Szczyt ich aktywności płciowej przypada w drugiej połowie sierpnia (Ryc. 4). W innych populacjach tego gatunku osobniki dorosłe występują o miesiąc krócej niż w rezerwacie Suche Bagno (GRIMM 1985). Na Nizinie Kołymskiej samce występują w ciągu całego (krótkiego) sezonu wegetacyjnego (OVTSHARENKO, MARUSIK 1988). Osobniki młode pojawiają się nieregularnie od początku maja do końca listopada (Ryc. 4), co wynika prawdopodobnie z innej niż osobników dorosłych aktywności lokomotorycznej. PODSUMOWANIE Żaden z omawianych tu rzadkich, borealno-górskich i subarktycznych gatunków nie preferuje jednego typu zbiorowiska w całym zasięgu występowania. W centrum zasięgu zasiedlają one licznie szersze spektrum zbiorowisk roślinnych niż na jego obrzeżu, gdzie są stenotopowe. Analiza preferencji środowiskowych rzadkich gatunków pająków wykazała, że na peryferiach zasięgu Z. cultrigera zasiedla wyłącznie wilgotne bory, zaś G. microps preferuje nasłonecznione zbiorowiska roślinne w obrębie torfowisk wysokich. Analiza okresu występowania osobników dorosłych wybranych gatunków pająków wskazuje na niewielką zmienność ich fenologii w różnych częściach zasięgu. Różnice w czasie występowania osobników dorosłych oraz nasilenie ich aktywności płciowej są najprawdopodobniej uzależnione nie tylko od biologii gatunku, lecz również od przebiegu temperatury i długości sezonu wegetacyjnego w różnych regionach. Spośród 5 rozpatrywanych gatunków pająków stenochronowym jest A. cauta, zaś P. hyperborea i G. microps można zaliczyć do grupy przejściowej (ze stenochronowymi samcami i eurychronowymi samicami). |
|
. SUMMARY The studies were conducted in Wigry National Park on stands with fresh coniferous forest (Yaccinio vitis-idaeae-Pinetum), mixed coniferous forest (Calamagrostio arundinaceae-Pinetum), marshy coniferous forest (Vaccinio uliginosi-Pinetum) and raised peat-bogs (Ledo-Sphagnetum). The araneofauna were collected by means of 10 pitfall traps on each study site. The traps were emptied at fortnight intervals from April to November in 1992-1994: Samples from fresh coniferous forest were collected in 1994 only. Aside of common spiders occupying forests in Wigry National Park rare species were found. These are: Agyneta cauta, Zornella cultrigera, Pardosa hyperborea, Scotina palliardi and Gnaphosa microps. Among them Z. cultrigera is the most stenotopic within southern limits of its range. It exclusively occupies thick moss layer in shady and moist coniferous forests there. The localities from north-eastern Poland are probably south-western limits of Z. cultrigera range in Europe. Another stenotopic species - Gnaphosa microps - prefers insolated plant associations within raised peat-bogs. Among 5 spider species A. cauta is stenochronous and P. hyperborea and G. microps belong to the group with eurychronous females and stenochronous males. The analysis of seasonal occurence of rare species revealed small variation of their phenology. It is probably due to differences in the temperature and the lenght of growing season within the geographical range of spider species.
|
