Proszę chwilę zaczekać, ładuję stronę ...

Wigierski Park Narodowy       Stacja Bazowa WIGRY        Zintegrowany Monitoring Środowiska Przyrodniczego

Raport o stanie środowiska przyrodniczego w roku 2013

Spis treści

Strona tytułowa

Strona główna WPN

  

4.10. Metale ciężkie i siarka w porostach

  

W 2013 roku na 24 stanowiskach badawczych leżących w granicach zlewni eksperymentalnej (12 powierzchni) i w jej otulinie (12 pow.) pobrano próby plech porostu Hypogymnia physodes (L.) Nyl. Próby, po wysuszeniu i opisaniu, przesłane zostały do Zakładu Monitoringu Środowiska Instytutu Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, gdzie poddano je badaniom na zawartość metali ciężkich – kadmu, ołowiu, miedzi, cynku, chromu, niklu i żelaza oraz siarki. Wyniki analiz chemicznych przedstawiono w tabeli 60, a ich opracowanie stanowi odrębną część Raportu, wykonaną przez Uniwersytet Jagielloński.

  

Tabela 60. Koncentracja (µg/g s.m.) Cd, Pb, Cu, Zn, Fe, Cr, Ni i S w plechach porostu Hypogymnia physodes

Nr stanowiska Cd Pb Cu Zn Fe S Cr Ni
Otulina zlewni
1 1,60 2,99 2,6 48 291 212 0,33 0,62
2 0,67 4,09 4,6 91 430 870 0,17 0,68
3 0,51 4,73 5,4 65 800 677 0,13 0,72
4 0,37 1,42 4,6 53 69 741 0,40 1,31
5 0,28 1,57 2,5 48 216 744 0,09 0,52
6 0,26 1,89 2,9 43 175 599 0,19 0,43
7 1,88 1,11 3,1 54 268 276 0,14 0,38
8 1,88 4,58 4,3 52 1016 1362 0,29 1,05
9 0,48 3,41 3,6 81 131 1010 0,94 0,66
10 0,43 4,68 3,8 87 207 1045 1,35 0,74
11 0,60 2,76 3,7 83 188 425 0,15 0,51
20 0,73 4,53 4,1 87 220 1091 0,29 0,80
średnia 0,81 3,15 3,8 66 334 754 0,37 0,70
Zlewnia badawcza
045 0,65 4,56 2,6 70 207 1067 0,17 0,88
034 0,41 2,01 3,2 39 211 1202 0,16 0,42
037 0,79 0,41 4,0 89 212 875 0,27 0,68
031 0,41 5,32 2,9 72 133 1039 0,14 0,53
039 0,36 2,12 3,0 64 235 0,22 0,56
044 0,27 3,12 2,9 68 192 277 0,16 0,59
042 0,98 4,02 3,7 83 117 481 0,13 0,56
047 0,40 4,82 3,9 73 151 993 0,43 0,99
038 0,73 5,61 2,6 67 98 898 0,15 0,75
043 0,57 2,43 1,1 52 160 596 0,15 0,57
046 1,43 9,99 2,8 102 166 1040 0,17 1,23
053 0,33 2,82 4,2 56 169 403 0,14 0,42
średnia 0,61 3,94 3,1 70 171 806 0,19 0,68
   

  

  

5. Programy specjalistyczne

  

Stacja Bazowa WIGRY, oprócz podstawowych programów pomiarowych ZMŚP, realizuje również inne programy specjalistyczne. Programy te prowadzone są na obszarze zlewni badawczej ZMŚP lub jej otuliny - na terenie Wigierskiego Parku Narodowego.

  

  

5.1. Badania organizmów saproksylicznych w różnych ekosystemach leśnych

  

Badania polegają na określeniu składu gatunkowego wybranych grup organizmów saproksylicznych (wybranych gatunków owadów, śluzowców, mszaków oraz grzybów, w tym porostów), warunków ich występowania i preferencji siedliskowych oraz zagrożeń (Krzysztofiak red. 2012).

Głównym celem badań jest rozpoznanie różnorodności gatunkowej wybranych organizmów, zebranie danych dotyczących warunków ich występowania (preferencji siedliskowych) oraz określenie zagrożeń jakim podlegają.

W przypadku grzybów szczegółowym przedmiotem badań są grzyby makroskopijne (macromycetes) oraz grzyby lichenizowane (porosty), związane z martwym drewnem. Do szczegółowych celów prowadzonych badań w tym zakresie należy:

- zbadanie różnorodności grzybów, w tym porostów, związanych z martwym drewnem w wybranych zbiorowiskach leśnych;

- oszacowanie spektrum bioekologicznych powiązań tych grzybów z zasiedlanym środowiskiem;

- oszacowanie zagrożeń i możliwości przetrwania badanej grupy w warunkach lokalnych;

- wskazanie kategorii, typów mikro- i makrosiedlisk oraz składników dendroflory ważkich z punktu widzenia utrzymania i/lub zwiększenia różnorodności biologicznej analizowanej grupy grzybów;

- charakterystyka wybranych aspektów zmian czasowych mikobioty;

- analiza powiązań procesu owocnikowania grzybów z wybranymi elementami meteorologicznymi.

    

Szczegółowym celem badań śluzowców jest prześledzenie zmian ilościowych i jakościowych, jakim w ciągu możliwie długiego przedziału czasowego podlega ta grupa organizmów. Dzięki temu możliwe będzie poznanie fenologii śluzowców, określenie ich preferencji odnośnie podłoży oraz oszacowanie trwałości „owocowań”. Badania pozwolą prześledzić fenologię śluzowców w powiązaniu z zachodzącymi zmianami środowiskowymi. Obserwacje na stałych powierzchniach, na których czynniki środowiskowe są stale monitorowane, umożliwią znaczne poszerzenie wiedzy o ekologii śluzowców.

W przypadku owadów szczegółowym przedmiotem opracowania są chrząszcze związane z martwym drewnem. Do szczegółowych celów prowadzonych badań w tym zakresie należy poznanie składu gatunkowego i struktury zgrupowań tych owadów w różnych ekosystemach leśnych.

Spośród mszaków badaniami objęto przedstawicieli gromad Marchantiophyta i Bryophyta, występujących na rozkładającym się drewnie. Głównym celem badań jest rozpoznanie różnorodności gatunkowej mchów i wątrobowców porastających różne formy rozkładającego się drewna oraz określenie preferencji w stosunku do typu podłoża i zbiorowiska leśnego.

Do określenia warunków meteorologicznych w badanych typach lasu (w grądzie, świerczynie bagiennej, sosnowo-brzozowym lesie bagiennym) służą trzy kompaktowe stacje meteorologiczne. Każda ze stacji dokonuje ciągłego pomiaru następujących parametrów: prędkość wiatru, kierunek wiatru, wielkość opadu atmosferycznego, wilgotność względna powietrza, temperatura powietrza, promieniowanie słoneczne całkowite.

Na jednej powierzchni w grądzie wybrano do badań szczegółowych kłodę próchniejącego drewna, na której zainstalowano zestaw czujników mierzących temperaturę (powietrza - tuż przy kłodzie drewna, w kłodzie drewna oraz w glebie tuż przy kłodzie), wilgotność gleby, drewna i powietrza oraz przewodność elektrolityczną gleby i drewna. Łącznie zainstalowano na powierzchni 20 czujników: 5 w drewnie - w powierzchniowej warstwie, 5 w glebie - w odległości 10 i 50 cm od kłody, na głębokości 5 cm i 10 nad powierzchnią gleby - 10 cm od kłody i 10 cm nad powierzchnią gruntu.

  

  

5.1.1. Powierzchnie badawcze

  

Badania prowadzone są na terenie Wigierskiego Parku Narodowego, na trzech stanowiskach, w trzech typach lasów: w grądzie, sosnowo-brzozowym lesie bagiennym oraz w świerczynie bagiennej. Na każdym stanowisku wyznaczonych zostało po 12 powierzchni badawczych o rozmiarach 5 x 5 m.

Stanowisko w grądzie Tilio-Carpinetum zostało zlokalizowane w południowo-wschodniej części Parku, w oddziale 361. Na tym stanowisku zainstalowana została stacja meteorologiczna oraz zestaw czujników mierzących wybrane parametru kłody drewna i jego najbliższego otoczenia.

Stanowisko w sosnowo-brzozowym lesie bagiennym Thelypteridi-Betuletum pubescentis zlokalizowane zostało w północnej części Parku, w pobliżu doliny Wiatrołuży, w oddziale 20. Na tym stanowisku zainstalowana została stacja meteorologiczna, wokół której rozmieszczono powierzchnie badawcze.

Stanowisko w świerczynie bagiennej Sphagno girgensohnii-Piceetum zlokalizowane zostało w środkowej części Parku, w pobliżu doliny Czarnej Hańczy, w oddziale 121. Podobnie jak na poprzednim stanowisku zainstalowano tu stację meteorologiczną, a wokół niej wyznaczono 12 powierzchni badawczych.

    

    

5.1.2. Wyniki badań

  

5.1.2.1. Inwentaryzacja organizmów saproksylicznych

  

Śluzowce

W badaniach prowadzonych w 2013 roku na trzech stanowiskach badawczych - w grądzie (Sernetki - SER), w sosnowo-brzozowym lesie bagiennym (Wiatrołuża - WIAT) i w świerczynie bagiennej (Dolina Czarnej Hańczy - HAN) stwierdzono występowanie 25 gatunków śluzowców. Są to:

1. Arcyria cinerea – strzępek wyprostowany – HAN

2. Arcyria denudata – strzępek błyszczący – SER

3. Arcyria ferruginea – strzępek ciemny – HAN

4. Ceratiomyxa fruticulosa – śluzek krzaczkowaty – WIA, HAN, SER

5. Cribraria argillacea – przetaczek gromadny – HAN (Fot. 2)

6. Cribraria vulgaris – przetaczek zmienny – SER

7. Diderma ochraceum – szaroń brunatnawy – HAN

8. Didymium iridis – makulec pokrewny – WIA

9. Fuligo septica – wykwit zmienny – HAN, SER

10. Hemitrichia clavata – zapletka maczugowata – WIA, SER

11. Hemitrichia serpula – zapletka czołgaczek – WIA, SER

12. Lamproderma arcyrionema – błyszczek siatkowaty – WIA

13. Lepidoderma tigrinum – łuskowiec tygrysowaty – SER, HAN

14. Lycogala conicum – rulik stożkowaty – SER

15. Lycogala epidendrum – rulik groniasty – WIA, HAN

16. Metatrichia vesparia – bukietek malinowy – SER

17. Physarum album – maworek zwisły – WIA, HAN

18. Reticularia lycoperdon – samotek zmienny – SER

19. Stemonitis axifera – paździorek rdzawy – WIA, SER

20. Stemonitis fusca – paździorek ciemny – WIA, HAN, SER

21. Stemonitopsis typhina – paździoreczek gęsty – SER

22. Trichia decipiens – kędziorek mylny – WIA, HAN, SER (Fot. 1)

23. Trichia favoginea – kędziorek złocik – SER

24. Trichia scabra – kędziorek szorstki – WIA

25. Trichia varia – kędziorek różnokształtny – SER

26. Tubulifera arachnoidea – zlepniczek walcowaty – HAN

   

Łącznie stwierdzono występowanie 26 gatunków śluzowców. Po raz pierwszy znaleziono Metatrichia vesparia. Nie odnaleziono 5 gatunków obecnych w roku 2012: Arcyria ferruginea, Diderma ochraceum, Lepidoderma tigrinum, Didymium iridis oraz Reticularia lycoperdon.

  

Fot. 1. Trichia decipiens

     

Najczęściej spotykanym gatunkiem był kędziorek mylny (Trichia decipiens), notowany 21 razy, na różnych podłożach. Siedemnaście razy stwierdzono Lycogala epidendrum. Trzynaście razy notowano Hemitrichia clavata, dwunastokrotnie znaleziono Physarum album i Stemonitis fusca . Są to wszystko gatunki pospolite. Znaleziono jeden gatunek nowy dla Wigierskiego Parku Narodowego – Diderma ocheaceum.

     

Fot. 2. Cribraria argillacea

   

   

Owady

W trakcie badań odłowiono łącznie 964 osobniki chrząszczy, należących do 32 rodzin i 75 gatunków. Okazy zostały oznaczone do gatunku.

Za pomocą pułapek odłowiono 336 osobniki chrząszczy, należące do 27 rodzin i 56 gatunków. Dodatkowo w pułapkę zawieszoną na martwicy bocznej żywego wiązu złapało się 8 osobników, należących do 7 gatunków: Ptenidium pusillum (Gyllenhal, 1808) (2 osobniki), Bibloporus bicolor (Denny, 1825) (1 osobnik), Trixagus dermestoides (Linnaeus, 1767) (1), Ptinus pilosus P.W.J. Müller, 1821 (1), Cryptarcha undata (A.G. Olivier, 1790) (1), Orthoperus brunnipes (Gyllenhal, 1808) (1) i Cartodere nodifer (Westwood, 1839) (1). Gatunki te będą brane pod uwagę tylko przy obliczeniach dotyczących zgrupowań chrząszczy występujących na poszczególnych rodzajach drzew.

Najliczniej odławianymi za pomocą pułapek gatunkami były: Cryptophagus badius (27,03% osobników), Trixagus dermestoides (11,34%),Crypturgus cinereus (7,85%), Cychramus variegatus (6,69%), Epuraea binotata (5,23%), Corticaria longicollis (3,20%),Carabus hortensis (2,33%), Cyphon padi (2,33%), Bibloporus bicolor (2,03%), Nemadus colonoides (2,03%),Dorcatoma punctulata (1,74%), Orchesia micans (1,74%), Anoplotrupes stercorosus (1,45%), Cerylon ferrugineum (1,45%), Anisotoma castanea (1,16%) i Orthoperus brunnipes (1,16%). Pozostałe gatunki osiągnęły udział procentowy poniżej 1%. Kompletna lista odłowionych gatunków wraz z klasami wierności i rzadkości faunistycznej oraz grupami troficznymi przedstawia tabela 61.

     

Tabela 61. Chrząszcze (Coleoptera) odłowione na badanych powierzchniach w 2013 r.

Taksony F T R N Liczba osobników
Wiatrołuża Sernetki Czarna

Hańcza

1 2 4 3 4 5 6 7
Carabidae
Agonum gracile Sturm, 1824 F1 Z 1
Carabus granulatus Linnaeus, 1758 F1 Z 2
Carabus hortensis Linnaeus, 1758 F0 Z 5 3
Histeridae
Paromalus flavicornis (Herbst, 1792) F2 Z 1
Ptiliidae
Ptenidium turgidum Thomson, 1855 F2 R S N 1
Leiodidae
Agathidium badium Erichson, 1845 F2 R Mx N 1
Agathidium seminulum (Linnaeus, 1758) F2 Mx 1
Agathidium sphaerulum Reitter, 1898 F2 R Mx N 2
Anisotoma castanea (Herbst, 1792) F3 Mx 4
Anisotoma humeralis (Herbst, 1791) F3 Mx 1
Leiodes oblonga (Erichson, 1845) F2 R ? 1
Nemadus colonoides (Kraatz, 1851) F2 R S 1 6
Sciodrepoides watsoni (Spence, 1813) F2 S 2
Scydmaenidae
Stenichnus godarti (Latreille, 1806) F2 Z 2
Silphidae
Nicrophorus vespilloides Herbst, 1783 F0 N 1
Staphylinidae
Acidota crenata (Fabricius, 1793) F1 ? 2
Bibloporus bicolor (Denny, 1825) F2 Z 5 1
Sepedophilus testaceus (Fabricius, 1793) F2 M 1 1
Atheta sp. F1 ? 1 3
Carpelimus sp. F0 ? 1 1
Quedius sp. F2 ? 3 5 3
Geotrupidae
Anoplotrupes stercorosus (Scriba, 1791) F0 S 2 3
Scirtidae
Cyphon padi (Linnaeus, 1758) F0 ? 8
Elateridae
Ampedus erythrogonus (P.W. Müller, 1821) F3 Z 1
Throscidae
Trixagus dermestoides (Linnaeus, 1767) F1 ? 4 34
Lycidae
Platycis minuta (Fabricius, 1787) F3 Z 1
Ptinidae
Dorcatoma punctulata Mulsant et Rey, 1864 F2 R M 6
Ptinus pilosus P.W.J. Müller, 1821 F2 S 1
Sphindidae
Aspidiphorus orbiculatus (Gyllenhal, 1808) F2 R Mx 3
Nitidulidae
Cychramus variegatus (Herbst, 1792) F2 M 3 20
Epuraea binotata Reitter, 1873 F2 ? 2 11 5
Monotomidae
Rhizophagus dispar (Paykull, 1800) F2 S 1
Cryptophagidae
Cryptophagus badius Sturm, 1845 F1 M N 1 92
Cryptophagus dentatus (Herbst, 1793) F1 M 1 1
Pteryngium crenatum (Fabricius, 1798) F2 R M 1
Cerylonidae
Cerylon ferrugineum Stephens, 1830 F2 Mx 2 3
Cerylon histeroides (Fabricius, 1792) F2 Mx 1 1
Coccinellidae
Propylea quatuordecimpunctata (Linnaeus, 1758) F0 Z 1
Corylophidae
Orthoperus brunnipes (Gyllenhal, 1808) F1 R M 1 2
Sericoderus lateralis (Gyllenhal, 1827) F1 M 1
Latridiidae
Corticaria longicollis (Zetterstedt, 1838) F2 M N 6 1 4
Enicmus transversus (A.G. Olivier, 1790) F1 Mx 1
Latridius hirtus Gyllenhal, 1827 F3 Mx 1 1
Ciidae
Cis jacquemartii Mellié, 1848 F2 M 2
Cis micans (Fabricius, 1792) F2 M 2
Ennearthron cornutum (Gyllenhal, 1827) F2 M 1
Tetratomidae
Hallomenus binotatus (Quensel, 1790) F2 M N 2
Melandryidae
Orchesia micans (Panzer, 1793) F2 M 5 1
Orchesia minor Walker, 1837 F3 M 1
Salpingidae
Salpingus ruficollis (Linnaeus, 1760) F3 S 1
Chrysomelidae
Phyllotreta vittula (L. Redtenbacher, 1849) F0 F 1
Anthribidae
Anthribus nebulosus Forster, 1770 F0 Z 1
Curculionidae
Crypturgus cinereus (Herbst, 1794) F0 F 27
Philopedon plagiatum (Schaller, 1783) F0 F 1
Taphrorychus bicolor (Herbst, 1794) F0 F 1
Xylechinus pilosus (Ratzeburg, 1837) F0 F 1

F – klasa wierności w stosunku do silnie rozłożonego drewna i próchnowisk: F3 – gatunki obligatoryjnie związane z silnie rozłożonym drewnem i próchnowiskami; F2 – gatunki mniej związane z samym stanem rozkładu drewna, lecz preferujące owocniki grzybów nadrzewnych, środowisko podkorowe, dziuple itp.; F1 – gatunki fakultatywnie związane z zamierającymi drzewami lub rozkładającym się drewnem, często zasiedlające leżaninę i drzewa w różnym stopniu osłabienia; F0 – gatunki nie związane z rozkładającym się drewnem.

R – gatunki należące do rzadkości faunistycznych lub/i reliktów lasów pierwotnych.

T – grupa troficzna: M – mykofagi; Mx – myksomykofagi; S – saprofagi; F – fitofagi; N – nekrofagi; Z – zoofagi., ? – gatunki o niedostatecznie poznanych preferencjach pokarmowych.

N – gatunki nowe dla Pojezierza Mazurskiego

  

Do klasy wierności grupującej owady obligatoryjnie związane z silnie rozłożonym drewnem i próchnowiskami (F3) należało 12,50% gatunków i 3,20% osobników. Owady związane ze środowiskiem podkorowym, owocnikami grzybów nadrzewnych i dziuplami (F2) stanowiły 48,21% gatunków i 36,05% odłowionych osobników. Do chrząszczy fakultatywnie związanych z zamierającymi drzewami lub rozkładającym się drewnem (F1) należało 19,64% gatunków i 44,19% osobników. Klasa wierności tworzona przez owady nie związane z rozkładającym się drewnem (F0) obejmowała 19,64% gatunków i 16,57% osobników.

Najliczniejszą grupą troficzną były chrząszcze odżywiające się grzybami, stanowiły one 46,22% odłowionych osobników i 30,36% gatunków. Następne pod względem liczby odłowionych osobników były fitofagi (9,01% osobników, 8,93% gatunków); zoofagi (7,27% osobników, 17,86% gatunków); myksomykofagi (6,40% osobników, 17,86% gatunków) i saprofagi (6,10% osobników, 14,29% gatunków). Najmniej liczne okazały się chrząszcze nekrofagiczne osiągając udział 0,29% osobników i 1,79% gatunków. Pozostałe 24,71% osobników i 8,93% gatunków stanowią chrząszcze o niedostatecznie poznanych preferencjach pokarmowych.

Analiza podobieństw pomiędzy poszczególnymi rodzajami drzew przeprowadzona na podstawie średniej liczby osobników chrząszczy należących do poszczególnych gatunków w zgrupowaniu, pozwoliła wyróżnić dwie odrębne grupy faunistyczne. Pierwsza z nich obejmuje zgrupowania chrząszczy występujących na świerku i brzozie. Druga natomiast zawiera w sobie zgrupowania występujące na pozostałych rodzajach drzew. W tej grupie faunistycznej można dodatkowo wyróżnić dwie podgrupy. Pierwsza obejmuje zgrupowania chrząszczy występujących na sośnie, a druga zawiera w sobie zgrupowania występujące na pozostałych rodzajach drzew liściastych

Wykorzystując metodę „na upatrzonego” i hodowlę chrząszczy z zebranych grzybów odłowiono 620 osobników, należących do 15 rodzin i 31 gatunków. Najliczniej odławianymi za pomocą tych metod gatunkami były: Octotemnus glabriculus (28,23% osobników), Cis micans (20,81%), Latridius hirtus (14,68%), Hallomenus axillaris (6,45%), Cis boleti (5,65%), Anisotoma castanea (4,19%), Cis glabratus (3,06%),Tritoma bipustulata (3,06%), Cis jacquemartii (2,42%), Anisotoma glabra (2,26%), Aspidiphorus orbiculatus (1,61%) i Peltis ferruginea (1,61%). Pozostałe gatunki osiągnęły udział procentowy poniżej 1%.

Wszystkie 75 gatunków chrząszczy odłowionych w trakcie badań można uznać za nowe dla Wigierskiego Parku Narodowego, a 7 z nich (stanowiących 9,33%) za nowe dla krainy przyrodniczej Pojezierza Mazurskiego. Dane te świadczą o niedostatecznym stopniu poznania entomofauny tego obszaru i konieczności prowadzenia dalszych badań.

W trakcie badań odłowiono 16 gatunków (21,33%) i 86 osobników (9,08%) chrząszczy rzadkich lub będących reliktami lasów pierwotnych (R). Z tego na powierzchni badawczej Wiatrołuża gatunki z grupy R stanowiły 26,92% (27,77% osobników), a na powierzchni Sernetki 33,33% (36,41% osobników). Na powierzchni Czarna Hańcza nie odłowiono żadnego osobnika z tej grupy. Tak wysoki udział gatunków z grupy rzadkich i reliktowych, utrzymujący się na dwóch powierzchniach badawczych, świadczy o dużym bogactwie przyrodniczym tego obszaru.

     

Grzyby

W trakcie przeprowadzonych badań stwierdzono łącznie występowanie 130 taksonów grzybów makroskopijnych związanych bezpośrednio lub pośrednio z martwym drewnem.

Wśród zebranych grzybów brak jest gatunków objętych ochroną, natomiast znajdują się wśród nich grzyby zamieszczone na Czerwonej liście grzybów wielkoowocnikowych w Polsce” (Wojewoda, Ławrynowicz 2006). Należą tu 2 gatunki narażone (kategoria zagrożenia – V), tj.: Mycena purpureofusca i Pycnoporellus fulgens, 7 gatunków rzadkich (kategoria zagrożenia – R), tj.: Calocera furcata, Galerina triscopa, Lichenomphalia umbellifera (Fot. 3B), Pseudomerulius aureus, Tricholomopsis decora, Entoloma rhodocalix (Fot. 9B), Rhodocybe nitellina oraz 3 gatunki wymierające (kategoria zagrożenia – E), tj.: Mucronella calva (Fot.9A), Kavinia himantia (Fot. 11B) i Junghuhnia collabens (Fot. 8B). W bieżącym roku na badanym terenie stwierdzono ponadto występowanie dwóch nowych dla mikobioty Polski gatunków grzybów, tj.: Arachnopeziza cornuta i Hypocrea subalpina.

        

   

     

Na badanych powierzchniach na murszejącym drewnie znaleziono 27 taksonów porostów. Spośród dziewięciu gatunków objętych całkowitą ochroną prawną znalezionych na badanych kłodach, dwa zaginęły (Evernia prunastri i Melanelixia subaurifera), ale pozostałe dalej występują na badanych powierzchniach. Są to: Imshaugia aleurites, Melanelixia fuliginosa, Parmeliopsis ambigua, Peltigera praetextata, Platismatia glauca Pseudevernia furfuracea i Ramalina farinacea. Wszystkie z nich są porostami szeroko rozpowszechnionymi w Polsce, wręcz pospolitymi i w przygotowanym projekcie rozporządzenia o ochronie gatunkowej grzybów większość jest proponowana do usunięcia z listy taksonów chronionych, a część do przesunięcia do niższej kategorii ochrony, tj. częściowej (Kepel i in. 2012).

Na „Czerwonej liście porostów” (Cieśliński i in. 2003) znajduje się jeden gatunek z bardzo wysoką kategorią zagrożenia (EN – wymierający) – Cladonia incrassata. Jest to porost bardzo rzadki w Polsce, którego siedliska (torfowiska, wilgotne wrzosowiska i bory bagienne) są silnie narażone na zniszczenie; współcześnie znanych jest zaledwie kilkadziesiąt stanowisk C. incrassata w kraju (Fałtynowicz 2003, Kukwa 2005). Z trzech taksonów posiadających kategorię VU (narażone) (Chaenotheca xyloxena, Peltigera praetextata i Ramalina farinacea), ten pierwszy wyginął, a Ramalina farinacea straciła połowę stanowisk. Tylko populacja Peltigera praetextata, dużego, listkowatego porostu charakterystycznego dla żyznych lasów liściastych nie wydaje się narażona.

W 2013 r. stwierdzono zaskakująco duże zmiany w biocie porostów na badanych obiektach. Ponieważ praktycznie nie ma żadnych danych literaturowych dotyczących sukcesji na murszejących kłodach, trudno odnieść się do samego tempa tego zjawiska. Niemniej, bazując na dotychczasowych obserwacjach i doświadczeniu można stwierdzić, że jest ono niespodziewanie duże. Zmiany zaszły na kilku płaszczyznach, tj. dotyczą:

  • liczby taksonów;
  • liczby wystąpień poszczególnych gatunków;
  • ilościowości porostów w ogóle oraz poszczególnych gatunków.

Głównym czynnikiem powodującym tak duże zmiany w biocie porostów epiksylicznych jest konkurencja ze strony roślin (mchów oraz roślin naczyniowych), które rozwijają się szybciej i bujniej na murszejących kłodach. Z kolei ten bujny wzrost roślin jest stymulowany przez dużą wilgotność podłoża i powietrza, a takie warunki są wybitnie niekorzystne dla większości porostów. Preferuje to wilgociolubne mszaki (Muhle, LeBlanc 1975, Klama 2002), które zwykle jako pierwsze opanowują podłoże, a potem – szybciej rosnąc – ograniczają lub uniemożliwiają rozwój porostów. Szczególnie szybko zarastają mszakami i roślinami kłody dotykające dolną powierzchnią gleby, a takie przeważają na powierzchni w grądzie (SER). Na pozostałych powierzchniach (WIA i HAN) większość badanych kłód w całości lub w znacznej części unosi się nad powierzchnią gleby, przez co drewno jest mniej uwilgotnione.

Liczba taksonów na badanych kłodach zmniejszyła się prawie o 1/3 (32,5%). W 2012 r. znaleziono 40 taksonów, podczas gdy w 2013 r. tylko 27. W trakcie drugiego etapu badań znaleziono tylko jeden nowy gatunek – pępówkę baldaszkową Lichenomphalia umbellifera, co nie znaczy, że nie było go w roku poprzednim. Porost ten (jeden z czterech przedstawicieli porostów podstawkowych w Polsce), rzadki w skali kraju i rosnący przede wszystkim w górach (Fałtynowicz 2003), bardzo rzadko wytwarza owocniki, a bez nich jest wyjątkowo trudny do zauważenia i identyfikacji. Najprawdopodobniej był on obecny na badanych kłodach, ale został przeoczony w pierwszym etapie badań.

  

Mszaki

W obrębie analizowanych 36 powierzchni, na siedliskach murszejącego drewna, stwierdzono występowanie 52 gatunków i jednej odmiany mchów oraz 22 gatunków wątrobowców. W trakcie badań zanotowano również występowanie kilku darni, których rozpoznanie możliwe było wyłącznie do rodzaju. Dotyczy to jednego okazu Orthotrichum sp. (bez sporogonów), oraz kilku okazów z rodzaju Sphagnum i Calypogeia, które były zbyt młode, aby dokonać ich prawidłowej identyfikacji.

Na rozkładającym się drewnie w obrębie badanych powierzchni ponad połowę zanotowanych gatunków stanowią te o najniższej frekwencji, łącznie 52%. Udział gatunków częstych wynosi 28%, a pospolitych 22%. Do najczęściej notowanych taksonów należą: mchy – Brachythecium rutabulum,Brachythecium salebrosum, Dicranum scoparium, Eurhynchium angustirete,Herzogiella seligeri, Hylocomium splendens, Hypnum cupressiforme, Hypnum pallescens, Orthodicranum montanum, Plagiothecium laetum, Pleurozium schreberi, Rhizomnium punctatum, Sanionia uncinata i Tetraphis pellucida oraz trzy wątrobowce – Lepidozia reptans, Lophocolea heterophylla i Nowellia curvifolia.

W porównaniu do badań z poprzedniego sezonu (2012 r.), na większości badanych obiektów zanotowano zarówno zmiany jakościowe jak i ilościowe wśród epiksylicznych mszaków. W porównaniu do wyników z poprzedniego sezonu, na badanych obiektach nie stwierdzono ponownie występowania czterech gatunków tj. dwóch wątrobowców: Lophocolea bidentata i Bazzania trilobata, oraz dwóch mchów Aulacomnium androgynum i Sphagnum fimbriatum. Wszystkie te taksony miały niskie pokrycie (najczęściej bardzo małe darnie) i po jednym notowaniu. Jednocześnie, w porównaniu z ubiegłym sezonem odnotowano pojawienie się trzech nowych gatunków. Są to: wątrobowiec Calypogeia sphagnicola oraz mchy – Rosulabryum capillareSphagnum angustifolium. Spośród wszystkich 78 taksonów, tylko 24% gatunków nie zmieniło liczby swoich notowań, w porównaniu z 2012 r. W przypadku pozostałych ponad 76% odnotowano zmiany w częstości wystąpień. Niewielki odsetek stanowiły mchy i wątrobowce, w przypadku których stwierdzono wyłącznie zmniejszenie lub wzrost liczby ich notowań. W odniesieniu do większości gatunków, notowano brak pojedynczych notowań z poprzedniego sezonu i zupełnie nowe wystąpienia na innych obiektach w roku bieżącym. Najwięcej strat odnotowano w przypadku Hypnum palescens (nie potwierdzono sześciu jego notowań), oraz Radula complanata, Ptilidium pulcherrimum i Sciuro-hypnum oedipodium (nie potwierdzono po 4 notowania). W odniesieniu do 64% gatunków odnotowano zwiększenie liczby notowań. Zdecydowanie największy wzrost stwierdzono w przypadku Orthodicranum montanum (9 nowych notowań), Hypnum cupressiforme (8), Lepidozia reptans i Dicranum scoparium (po 6).

Największe zmiany w obfitości występowania mszaków epiksylicznych stwierdzono w przypadku dużych mchów plagiotropowych, takich jak: Eurhynchium angustirete, Hylocomium splendens, Pleurozium schreberi oraz Thuidium tamariscinum. Znaczne różnice zanotowano również w odniesieniu do pokrycia Hypnum cupressiforme i Platygyrium repens. Na części stanowisk pokrycie tych gatunków zmniejszyło sie nawet o kilkanaście procent. Zjawisko to można tłumaczyć, tym że mchy te często porastają korę, która jak wiadomo, w trakcie dekompozycji odpada, a wraz z nią odpadają porastające ją gatunki mszaków. W przypadku mchów ortotropowych, zwłaszcza tych o niewielkich rozmiarach darni, odnotowane różnice między sezonem 2012 a 2013 były niewielkie. Nieduże zmiany w pokryciu, stwierdzono także w przypadku większości wątrobowców. Wyjątek stanowią Nowellia curvifolia i Lepidozia reptans, które zwłaszcza na obiektach w borealnej świerczynie na torfie wykazywały tendencję do znacznego wzrostu pokrycia porastanych przez nie obiektów. W przypadku N. curvifolia zaobserwowano, że w sprzyjających warunkach siedliskowych, gatunek jest silnie ekspansywny i często zarasta darnie innych, mniejszych wątrobowców (np. Cephalozia bicuspidata) (Fot. 10). W przypadku mszaków o niskich darniach, posługując się metodą procentowego szacowania ich pokrycia, znacznie trudniej jest wychwycić zachodzące zmiany

     

Fot. 12. Kłoda z gęstymi kobiercami Nowellia curvifolia

     

W badanych fitocenozach leśnych stwierdzono występowanie 25 gatunków chronionych, w tym cztery wątrobowce i 21 mchów. Nie udało sie potwierdzić występowania dwóch gatunków chronionych: Bazzania trilobata oraz Sphagnum fimbriatum.

Na badanych typach siedlisk stwierdzono także występowanie trzech zagrożonych gatunków. Są to:

1) Nowellia curvifolia (Fot. 13) – gatunek notowany wyłącznie murszejących kłodach świerkowych, o różnym stopniu dekompozycji (od II do IV). W Polsce gatunek występujący głównie w niższych położeniach górskich oraz w oraz płn-wschodnim rejonie naszego kraju.

     

Fot. 13. Nowellia curvifolia

  

2) Calypogeia suecica – podobnie jak Nowellia curvifolia wątrobowiec ten notowany wyłącznie na murszejących kłodach świerkowych, o różnym stopniu dekompozycji (od II do IV). W Polsce gatunek występujący głównie w Karpatach oraz z nielicznymi stanowiskami w płn.-wsch. części naszego kraju.

3) Geocalyx graveolens (Fot. 14) – wątrobowiec porastający murszejące kłody świerkowe, znacznie rzadszy od dwóch poprzednich epiksyli. W Polsce najwięcej stanowisk ma w płn.-wsch. części naszego kraju, gdzie notowany jest na rozkładającym się drewnie i wilgotnym humusie w olsach (Szwykowski 2006).

     

Fot. 14. Geocalyx graveolens

   

   

   

   

ciąg dalszy  »  

   

spis treści