Nr 3/2002

 HISTORIA, TRADYCJA, KULTURA   

Maciej Kamiński 

Stacja Hydrobiologiczna

na Wigrach

(2)

Niedaleko budynku głównego znajdowała się drewniana, parterowa oficyna, a na brzegu Wigier kryta przystań dla łodzi motorowej i wiosłowych. W czasie kolejnych dwóch lat powstał także osobny pawilon gościnny, tzw. "gospoda sta- cyjna", w którym znajdowała się kuchnia, jadalnia, pokój do segregowania próbek oraz 7 pokoi mieszkalnych. Na piętrze urządzono "halę noclegową", mogącą pomieścić latem do 20 studentów - uczestników kursów limnologicznych lub innych gości.

W okresie do wybuchu II wojny światowej stały personel stacji, poza jej kierownikiem, stanowili dwaj asystenci i laborant. Najdłużej zatrudnionymi współpracownikami Alfreda Lityńskiego byli: asystent i późniejszy adiunkt Stacji dr Zygmunt Koźmiński - specjalista w zakresie fauny widłonogów i procesów fotosyntezy oraz laborant Andrzej Wasyleńko. Od końca 1930 do początku 1935 roku asystentem Lityńskiego był dr Jerzy Wiszniewski - badacz wrotków, który odkrył na piaszczystych, spryskiwanych przez fale brzegach jeziora Wigry zespół drobnych organizmów wodnych zasiedlających przestrzenie pomiędzy ziarnami piasku. Nadał temu zespołowi nazwę psammon i wprowadził ten termin do nauki światowej.

Poprawa warunków pracy oraz możliwość przyjęcia większej liczby przyjezdnych badaczy szybko zaowocowała rozkwitem działalności naukowej. O ile do roku 1930 z gościny w stacji skorzystało 48 naukowców, to w latach 19311939 ich liczba co najmniej się podwoiła. W okresie funkcjonowania stacji ukazało się drukiem około 300 prac dotyczących rejonu jezior wigierskich. Publikacje te odzwierciedlają niezwykle szeroki zakres prowadzonych badań i dotyczą m.in.: fizjografii i batymetrii jezior, warunków meteorologicznych, bakterii, glonów jezior i sucharów (planktonowych i osiadłych), roślinności naczyniowej, właściwości fizycznych i chemicznych wód, klasyfikacji (typologii) zbiorników wodnych, licznych grup bezkręgowców (wirków, wrotków, skąposzczetów, pijawek, skorupiaków, pajęczaków, owadów), ryb i ich pasożytów. Badane były m.in. cykle życiowe sielawy i siei, zmienność ich budowy, wzrost, odżywianie i fizjologia tych gatunków. 

Lityński, krytykując ówczesne przepisy ochronne, postulował wprowadzenie zakazu połowów siei w miejscach, gdzie odbywa ona tarło, objęcie ochroną tarlisk przez cały okres rozwoju ikry oraz wprowadzenie okresu ochronnego dla tego gatunku w okresie od 15 listopada do 20 grudnia.

  Ważnymi osiągnięciami naukowymi pracowników Stacji na Wigrach były prace z zakresu ekologii ogólnej, w szczególności nad syntezą dotyczącą funkcjonowania ekosystemów wodnych oraz fizykochemiczną i biologiczną klasyfikacją wód. Opisane zostały między innymi relacje między biotopami wodnymi (siedliskami) a zespołami zasiedlających je organizmów (biocenozą). Referat wygłoszony przez Lityńskiego na kongresie limnologicznym w Paryżu w roku 1938 na temat struktury i dynamiki zespołów fauny wodnej oraz ożywiona dyskusja, którą wzbudził, uznane zostały za triumf polskiej szkoły hydrobiologii. 

Wiwarium

Stacja pełniła bardzo istotną funkcję edukacyjną, była forum wymiany poglądów i kształtowania się współczesnej myśli naukowej. Wielu badaczy krajowych, a niekiedy także zagranicznych zjeżdżało do stacji nie tylko w celu wykonania badań, ale także dla prowadzenia fachowych dyskusji w gronie najlepszych specjalistów.

Ważną rolę w rozwoju nauki spełniały organizowane w stacji od 1934 roku wakacyjne, 23 tygodniowe kursy limnologiczne dla asystentów i studentów biologii z całego kraju. Kursy obejmowały wykłady, prowadzone przez Alfreda Lityńskiego i jego asystentów, ćwiczenia laboratoryjne oraz zajęcia terenowe. Kursy kończyły się egzaminem - dyskusją uczestników szkoleń z wykładowcami.

W pamięci uczestników kursów limno- logicznych, z których wielu po latach zostało znakomitymi naukowcami, pozostała nie tylko zdobyta wówczas wiedza, ale także wrażenie wspaniałej atmosfery panującej w stacji. W swoich wspomnieniach podkreślają oni bardzo przyjazny stosunek doświadczonych badaczy do młodych adeptów hydrobiologii, rzetelność prowadzonych badań, znakomite zaplecze laboratoryjne i możliwość rozwoju własnych zainteresowań. Istotne znaczenie edukacyjne miało także założone w stacji muzeum, gromadzące okazy fauny i flory wigierskiej.

Gabinet A.Lityńskiego.

Działalność stacji przerwał wybuch II wojny światowej. 25. września na stację napadła grupa kilkudziesięciu mężczyzn, głównie ze wsi Rosochaty Róg i Mikołajewo, którzy po rozbiciu bufetu schroniska turystycznego w Starym Folwarku przyszli do Alfreda Lityńskiego, doma- gając się wydania zapasów alkoholu. Po otrzy- maniu niewielkiej ilości spirytusu, wtargnęli do budynku i rozpoczęli jego plądrowanie, rozkradając wszystko co się do życia i gospo- darstwa nadawało. Nie oszczędzono także dobytku państwa Lityńskich i Koźmińskich. Uprowadzone zostały łodzie i kajaki, spalono akta urzędowe stacji i archiwum. Lityńscy uciekli i zamieszkali u życzliwych im gospodarzy w Cimochowiźnie. Po ustaleniu się niemieckiej władzy okupacyjnej zakazano prowadzenia w Stacji działalności naukowej i polecono, aby cały ocalały sprzęt i aparaturę przekazać do Centralnego Instytutu Rybackiego w Giżycku. Stacja stała się siedzibą niemieckiego zarządu jezior oraz miejscem zakwaterowania pracow- ników gospodarstwa rybackiego, w większości Niemców. 

Przez pewien czas funkcjonował w budynku stacji wojskowy ośrodek wypoczynkowy. Nad- budowano wówczas piętro nad parterową częścią budynku, mieszczącą dawniej wiwarium i muzeum. Wiosną i latem 1944 r. kwaterowały w stacji wycofujące się oddziały wojsk niemieckich i nacierające wojska sowieckie, co doprowadziło do ponownej dewastacji obiektu.

Po wojnie, po dokonaniu w budynku podstawowych remontów i przeróbek, zlokalizowano w nim najpierw posterunek Milicji Obywatelskiej, a później szkołę podstawową. Po wybudowaniu nowej szkoły w Starym Folwarku budynek został sprzedany Fabryce Płyt Wióro- wych w Suwałkach, która wykorzystywała go do organizowania letnich kolonii dla młodzieży.

Wigierski Park Narodowy podjął starania o przejęcie budynku dawnej Stacji Hydrobiolo- gicznej na potrzeby przyszłego muzeum parku. Po wejściu w życie nowej ustawy o ochronie przyrody umożliwione zostało przejmowanie w zarząd parku narodowego nieruchomości stanowiących własność Skarbu Państwa, do których należała także działka i budynek dawnej Stacji Hydrobiologicznej. Choć protokół przekazania obiektów Wigierskiemu Parkowi Narodowemu został podpisany w dniu 30 czerwca 1992 roku, późniejsze problemy natury formalnoprawnej związane z ogłoszoną upadłością ZPW spowodowały, iż dopiero po kilku latach WPN stał się faktycznym zarządcą obiektów dawnej stacji.

Jak pisaliśmy w poprzednich numerach naszego kwartalnika, prace projektowe nad utworzeniem w Starym Folwarku ośrodka muzealno-edukacyjnego WPN-u są na ukończeniu. Rada Parku zasugerowała, aby przyszły obiekt, który obejmie budynek dawnej Stacji Hydrobiologicznej i nowy kompleks akwarium słodkowodnego nosił nazwę "Muzeum - Stacja Edukacyjna Wigierskiego Parku Narodowego im. Alfreda Lityńskiego". Mamy nadzieję, iż za kilka lat czytelnicy "Wigier" będą mogli zwiedzić nasze nowoczesne wystawy, a w budynku dawnej stacji obejrzeć m.in. zrekonstruowane wiwarium i gabinet A.Lityńskiego oraz zapoznać się bliżej z historią i dokonaniami tej słynnej placówki naukowej.