Nr 2/2001

 PRZYRODA I KRAJOBRAZ  

Zbigniew Bogusławski 

Maciej Kamiński

OCHRONA LASÓW

Znaczną część Wigierskiego Parku Narodowego pokrywają lasy. Obejmują one obszar 9464 ha, co stanowi 62,7% powierzchni Parku.

Teren, na którym położony jest Park ma niejednorodną budowę geologiczną i skład gleb. Lasy położone na północ i zachód od jeziora Wigry rosną na żyźniejszych glebach powstałych na podłożu morenowym. Południową i wschodnią część Parku zdominowały ubogie siedliska piaszczystego sandru Równiny Augustowskiej. Zróżnicowanie żyzności i wilgotności siedlisk powoduje, iż na terenie Parku występują prawie wszystkie zbiorowiska leśne właściwe dla północno-wschodniej Polski.

Bór bagienny (fot. M.Kamiński)

Najczęściej występują tu lasy, w których dominującym gatunkiem jest sosna (80% powierzchni leśnej) lub świerk (12%). W pozostałych lasach dominującymi gatunkami są dąb szypułkowy, olsza czarna lub brzoza. Przeciętny wiek drzewostanów Parku wynosi 66 lat. W części północnej jest on wyższy i wynosi 67 lat, w części południowej 63 lata. Najmłodsze lasy, w wieku do 20 lat, zajmują w Parku 8,5 % powierzchni leśnej, zaś drzewostany starsze, w wieku ponad 80 lat, pokrywają około 32 % powierzchni.

Aktualny stan lasów tego obszaru został ukształtowany w wyniku wielowiekowego ich użytkowania przez człowieka, a zwłaszcza prowadzenia intensywnej gospodarki leśnej w okresie minionych 200 lat. Przed Parkiem, powołanym niecałe 12 lat temu, stoją ogromne zadania związane z ochroną i naturalizacją ekosystemów leśnych.

Spośród wszystkich rodzajów lasu stosunkowo najmniej przekształcone pozostały zbiorowiska związane z terenami wilgotnymi i bagiennymi, jak olsy, bory bagienne i fragmenty łęgów. Na większości pozostałych obszarów gospodarka leśna doprowadziła m.in. do zmiany struktury gatunkowej drzewostanów oraz ujednolicenia ich zróżnicowania przestrzennego. W skrajnych przypadkach spotkać możemy jednowiekowe i jednogatunkowe plantacje drzew, które zupełnie nie przypominają lasów naturalnych. Około 38 procent powierzchni leśnej Parku wymaga tzw. przebudowy drzewostanów, czyli takiej zmiany składu gatunkowego drzew, aby był on odpowiedni dla lokalnych warunków siedliskowych, w tym żyzności i wilgotności gleb. Najczęściej przebudowa wymaga stopniowego zmniejszania udziału sosny i wzrostu liczebności drzew liściastych, głównie dębu i lipy.

Park wykonuje swoje zadania, zgodnie z opracowanym planem ochrony, dwiema metodami: poprzez ochronę czynną lub ścisłą. Zdecydowana większość lasów chroniona jest w sposób czynny, polegający na utrzymywaniu pożądanego stanu ekosystemu i wykonywaniu zabiegów przyspieszających jego naturalizację.

Tylko 369 ha lasów Parku zostało objętych ochroną ścisłą. Są to obszary wyłączone z bezpośredniej ingerencji człowieka, gdzie ochronie podlegają naturalne procesy przyrodnicze. Są interesującymi obiektami dla prowadzenia badań ekologicznych, w tym określania tempa i kierunków zmian zachodzących w przyrodzie.

Czynna ochrona lasów w WPN przybiera, stosownie do potrzeb, różne formy. Może ona np. polegać na wycinaniu części drzew w młodszych drzewostanach dla zapewnienia lepszych warunków wzrostu pozostałych drzew, niegdyś tu posadzonych. Często polega także na sadzeniu drzew i ich późniejszej pielęgnacji, zapewniającej prawidłowy rozwój następnego pokolenia lasu. Czynności, jakie stosuje się w ochronie częściowej często są takie same jak przy gospodarczym użytkowaniu zasobów leśnych, ale ich przyrodniczy sens jest inny. Służą one osiągnięciu celów ochrony, a nie korzyści gospodarczych.

Na terenie Parku ważnym zadaniem jest ochrona drzew przed masowo występującymi owadami odżywiającymi się liśćmi lub żerującymi pod korą. Brak takiej ochrony mógłby doprowadzić do sytuacji klęskowej i utraty drzew na dużym obszarze. Do ograniczania liczebności korników służą m.in. pułapki zawierające wonne substancje wabiące (feromony). Feromony oddziałują na owady wybiórczo, tak więc do pułapek ściągane są prawie wyłącznie korniki. Dla powstrzymania rozwoju kolejnych pokoleń tych owadów konieczne jest także wycinanie drzew opanowanych przez korniki, korowanie lub szybkie wywożenie drzew poza teren Parku. Ochronie lasów przed nadmiernym wzrostem liczby owadów służy także wywieszanie budek lęgowych dla drobnych ptaków i budek będących dziennymi schronami dla nietoperzy. W lasach Parku pozostawia się wszystkie drzewa dziuplaste oraz, na terenach objętych przebudową drzewostanów, od 5 do 15% wszystkich obumierających drzew do czasu ich naturalnego rozkładu. Ma to ogromne znaczenie m.in. dla ochrony bogatych w gatunki zgrupowań bezkręgowców, grzybów i mikroorganizmów.

Dla zapewnienia skuteczności zalesień i powodzenia akcji przebudowy drzewostanów niezbędna jest ochrona młodych drzew przed zgryzaniem przez zwierzynę leśną. Stosowane są w tym celu różnorodne środki: substancje odstraszające (repelenty), indywidualne osłonki oraz grodzenie większych upraw. Zdecydowanie mniejsze znaczenie ma regulowanie liczebności dużych ssaków roślinożernych. Będziemy o tym pisać w następnym numerze.

Jeśli plany dotyczące zakresu i intensywności prowadzonych przez Park zabiegów ochronnych zostaną zrealizowane, w roku 2015 przeciętny wiek drzewostanów Parku będzie wynosił 84 lata, a ich zasobność (masa drzew na jednostkę powierzchni) wzrośnie, w stosunku do roku 1999, o 20 %. Pracować będą nad tym wszystkie służby terenowe WPN oraz wielu zatrudnionych do prac leśnych mieszkańców nadwigierskich wsi.

Ols w dolinie Czarnej Hańczy wiosną (fot. M.Kamiński)