Nr 1/2010

 PRZYRODA I KRAJOBRAZ   

Publikacja podsumowująca dotychczasową wiedzę na temat historii jeziora Wigry pod redakcją Jacka Rutkowskiego i Lecha Krzysztofiaka.

Lech Krzysztofiak

HISTORIA POWSTANIA
JEZIORA WIGRY

W roku obchodów dwudziestej rocznicy powstania Wigierskiego Parku Narodowego ukazała się książka zatytułowana „Jezioro Wigry. Historia jeziora w świetle badań geologicznych i paleoekologicznych”, pod redakcją Jacka Rutkowskiego i Lecha Krzysztofiaka. Jest to publikacja, która wydana została w ramach realizacji projektu „Ochrona jeziora Wigry ze szczególnym uwzględnieniem gatunków i siedlisk objętych siecią Natura 2000”, finansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Infrastruktura i Środowisko oraz Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Opracowanie to stanowi podsumowanie dotychczasowej wiedzy na temat historii jeziora Wigry. Ściśle naukowy charakter publikacji utrudnia nieco zrozumienie przez zwykłego czytelnika wszystkich procesów związanych z powstaniem jeziora oraz jego kształtowaniem. Spróbujmy zatem zrozumieć naukowy język opracowania, tłumacząc go na bardziej zrozumiały i prześledzić historię jeziora Wigry od jego powstania do dnia dzisiejszego.

Powstanie jeziora Wigry związane jest z ostatnim zlodowaceniem, a właściwie z jego końcem, czyli z okresem sprzed ok. 14000 lat BP (symbol BP oznacza z ang. Before Present - Przed Teraźniejszością; za Teraźniejszość, czyli za wiek 0 BP, przyjmuje się rok 1950). Na skutek działania lądolodu (żłobienie, naciski), a także erozyjnego działania wód roztopowych wypływających spod niego powstały zagłębienia (misy), które w późniejszym okresie po wypełnieniu przez wodę stały się plosami Prawigier. Lodowiec, na skutek ocieplenia, zaczął się wycofywać na północ, pozostawiając we wspomnianych zagłębieniach olbrzymie bryły lodu, czyli tzw. martwy lód. Były one przykryte piaskami i żwirami naniesionymi przez wody wypływające spod lodowca, na których znajdowały się miejscami torfowiska.

Poszczególne misy jeziora mają bardzo zróżnicowany charakter. Najgłębsze są rynnowe części jeziora - zatoka Wigierki i ploso Szyja, o maksymalnej głębokości dochodzącej do 74,2 m (ploso Szyja). Uwzględniając wysokość brzegów jeziora w tych miejscach oraz miąższość osadów jeziornych, możemy określić głębokość rynny, która sięga nawet 100 m. Plosa Bryzglowskie i Zakątowskie są szerokie i mają charakter wytopiskowy - powstały z wyta- piających się brył martwego lodu. Ploso Wigierskie posiada charakter pośredni, jest bardzo głębokie i nieregularne w zarysie. Odmienny charakter posiada płytka zatoka Zadworze, wyróżniająca się płaskim dnem.

Zatoka Krzyżańska. (Fot. Lech Krzysztofiak)

Jezioro od samego początku było wypełniane osadami i ulegało powolnemu spłycaniu, co w konsekwencji prowadziło do przekształcania płycizn w ląd. Nic zatem dziwnego, że zasięg występowania mis Prawigier nie odpowiada dokładnie zasięgowi obecnego jeziora i był znacznie większy.

Na rzeczywisty zasięg mis Prawigier wskazuje występowanie osadów jeziornych - kredy jeziornej i/lub gytii organicznych. Kreda jeziorna jest to osad utworzony z węglanu wapnia występującego w ilości powyżej 80%. Gytia natomiast jest osadem jeziornym zawierającym poniżej 80% węglanu wapnia i znaczną domieszkę materii organicznej. Osady te na lądzie nie są widoczne, gdyż obecnie przykrywają je utwory torfowe. Dokonując odwiertów w torfach położonych wokół jeziora Wigry, możemy zlokalizować ich występowanie i w przybliżeniu ocenić zasięg Prawigier. Również analizując prawdopodobny poziom wody w Prawigrach, który mógł sięgać obecnej rzędnej 132,5 m n.p.m., możemy wyznaczyć zasięg misy ówczesnego jeziora. W tym przypadku musimy włączyć w zasięg Prawigier (oprócz obecnego jeziora Wigry - 21,6 km²) tereny zawarte pomiędzy rzędnymi 131,9 m n.p.m. a 132,5 m n.p.m. (ok. 5,4 km2) oraz sąsiednie jeziora - Czarne k/Gawrych Rudy, Długie Wigierskie,  Okrągłe,  Muliczne,  Rzepiskowe, Suchar Rzepiskowy, Białe Wigierskie, Czarne k/Bryzgla, Mulaczysko, Krusznik, Klonek, Suchar Dembowskich, Suchar Zachodni, Suchar Wschodni, Leszczewek oraz Postaw (ok. 3,2 km²).

Ploso Bryzglowskie z widokiem na wyspę Krowa.

(Fot. Lech Krzysztofiak)

Zatem powierzchnia Prawigier mogła wynosić ok. 30,2 km², z czego 24,8 km² zajmują obecnie jeziora, a ok. 5,4 km² (ok. 17,9%) uległo wypełnieniu osadami i obecnie jest lądem.

Na podstawie przeprowadzonych badań, dotyczących rekonstrukcji składu gatunkowego wybranych roślin i zwierząt, wydzielono 5 głównych etapów ewolucji zbiornika oraz odtworzono podstawowe parametry (np. głębokość jeziora, temperatura wody) charakteryzujące środowisko tego zbiornika w poszczególnych fazach jego rozwoju.

W pierwszym etapie (ok. 13 900 - 13 500 lat BP) Prawigry były jeziorem bardzo płytkim, o bardzo zimnych wodach, które pochodziły z topniejącego lodowca. Warunki w jeziorze nie sprzyjały rozwojowi żywych organizmów. Niektóre dane wskazują, że jezioro mogło okresowo wysychać.

W nieco późniejszym okresie (ok. 13 500-12 000 lat BP) jezioro nadal było płytkie, a jego wody zimne. Jednak pod koniec tego okresu nieco wzrosła temperatura i poziom wody w jeziorze.

W trzecim etapie (ok. 12 000-11 500 lat BP) temperatura wody ponownie się obniżyła, jednak głębokość zbiornika rosła. Pogłębianie się jeziora, tak jak i w poprzednich okresach, nie było związane z podnoszeniem się poziomu wody, lecz zapadaniem się dna, na skutek wytapiania się martwych lodów.

Na początku czwartego etapu (ok. 11500-350 lat BP) nastąpiło ostateczne wytopienie się brył martwego lodu. Jezioro przez ponad 11 tys. lat pozostawało głębokim zbiornikiem i praw- dopodobnie tylko trzykrotnie poziom wód znacząco obniżył się: w okresie 9 300 - 8 400 lat BP, w okresie 5 000 - 2 800 lat BP oraz po 2 800 lat BP. Temperatura wody już na samym początku etapu uległa podwyższeniu, a potem prawdopodobnie systematycznie rosła, obniżając się jedynie ok. 3900 lat BP.

Ostatni piąty etap obejmuje czasy historyczne od połowy XVII wieku do dziś. Na początku temperatura wody w jeziorze była dość wysoka, ale potem warunki termiczne nieco się pogorszyły. Niemal od samego początku tego okresu wzrastała w jeziorze zawartość biogenów. Prawdopodobnie należy to wiązać z rozwojem gospodarki i osadnictwa, który nastąpił w wyniku działalności kamedułów. W późniejszym okresie duży udział w zanieczyszczeniu jeziora miał wzrost ilości ścieków komunalnych i przemysłowych z Suwałk, intensywny rozwój turystyki oraz rolnictwa w zlewni Wigier. W ostatnim okresie nastąpiła poprawa jakości wody w jeziorze, co prawdopodobnie ma związek z dobrym funkcjonowaniem suwalskiej oczyszczalni ścieków, porządkowaniem gospodarki wodno-ściekowej we wsiach położonych nad Wigrami oraz zabiegami ochronnymi prowadzonymi przez WPN.

Ploso Szyja z zatoką Cieszkinajki.

(Fot. Lech Krzysztofiak)

Historia jeziora Wigry kryje nadal wiele tajemnic i wywołuje dyskusje wśród naukowców. Dalsze badania prawdopodobnie przyczynią się do lepszego poznania przeszłości tego zbiornika i jeszcze lepszej jego ochrony. Wysokie walory przyrodnicze oraz krajobrazowe Wigier na pewno na to zasługują.