Nr 1/2001

 HISTORIA, TRADYCJA, KULTURA   

 

Maciej Ambrosiewicz 

ZABYTKI ARCHITEKTURY

I BUDOWNICTWA

(1)

 

Żabcinek (fot. M.Ambrosiewicz)

   

W okolicach jeziora Wigry znajduje się jedynie kilka obiektów, które można zaliczyć do grupy zabytków architektury i budownictwa. Burzliwe wydarzenia XX wieku dość brutalnie obeszły się z materialnym dziedzictwem kulturowym. Zabytki architektury i budownictwa na omawianym terenie należą do kilku grup: są wśród nich obiekty sakralne, folwarczne, użyteczności publicznej.

  

OBIEKTY SAKRALNE

Zespół pokamedulski na Wigrach należy do najcenniejszych zabytków Suwalszczyzny. Wzgórze wraz z kościołem i budynkami klasztornymi stanowi dominantę przestrzenną okolic jeziora. Od XV wieku znajdował się w tym miejscu drewniany dwór myśliwski książąt litewskich, który gościł królów polskich.

Z inicjatywy wielkiego protektora Zakonu Kamedułów, fundatora innego ich klasztoru w Pożajściu, Krzysztofa Zygmunta Paca, król Jan Kazimierz wydał zakonnikom pozwolenie na osiedlenie się w Wigrach. Poprzez fundację wigierskiego klasztoru król chciał zyskać u Boga odwrócenie klęsk trapiących Rzeczypospolitą przez cały czas jego panowania.

Kiedy w 1668 roku kameduli zamieszkali na wyspie, zbudowali drewniany kościół i klasztor. Pożar w 1671 r. strawił te zabudowania. W latach 1694 - 1745 na dwóch tarasach usypanych wokół naturalnego wzgórza, kameduli wznieśli murowany kościół w stylu barokowym. Projekt kościoła jest wiązany z osobą architekta Piotra Putiniego. Jednocześnie z kościołem stawiano inne budynki: eremy, Kaplicę Kanclerską, infirmerię (izbę chorych), budynki gospodarcze. Sprowadzono do wykańczania wnętrz cenne materiały: czarne marmury dębnickie, włoskie majoliki. Na murach flankujących schody przed Kaplicą Kanclerską pojawiły się odkute w piaskowcu figury świętych (zachowały się jedynie dwie). W ten sposób na Półwyspie Klasztornym powstał okazały zespół budowli, z górującym nad nimi kościołem o bogatym wystroju wnętrza.

  

Klasztor wigierski na rycinie z XIX w.

  

Po trzecim rozbiorze w 1796 roku pruski rząd skonfiskował dobra kamedulskie, pozostawiając kamedułom jedynie teren półwyspu wigierskiego, by w roku 1800 wypędzić ich z klasztoru. W Wigrach ustanowiono biskupstwo wigierskie. Dokonano wówczas przebudowy wnętrza kościoła. W roku 1823 biskupstwo z Wigier zostało przeniesione do Sejn, co zapoczątkowało dewastację zespołu poklasztornego.

Poprzedzające Kaplicę Kanclerską od zachodu monumentalne schody z bogatym wystrojem rzeźbiarskim zostały rozebrane, a następnie część z nich (wraz z figurami św. Benedykta i św. Romualda) przeniesiono do budowanego wówczas kościoła pod wezwaniem św. Aleksandra w Suwałkach.

Przed pierwszą wojną światową rozebrano większość budynków, a podczas działań wojennych kościół zbombardowano. W latach 1922-1929 na podstawie projektu architekta Oskara Sosnowskiego (1880-1939) odbudowano kościół, refektarz (plebanię) i jeden erem (dom mnicha - pustelnika). Kościół został ponownie zburzony podczas drugiej wojny światowej w wyniku ostrzału artylerii radzieckiej. Po wojnie siłami parafii odbudowano świątynię. Prace budowlane zakończono w połowie lat 50.Wtedy też rozpoczęto przygotowania do odbudowy zrujnowanych zabudowań klasztornych. Wnętrze kościoła było bogato wyposażone, a ściany pokryte malowidłami. Do 1915 roku było w świątyni 10 barokowych ołtarzy: główny pod wezwaniem Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny oraz boczne, mające wezwania: Michała Archanioła, Barbary, Romualda (lub św. Scholastyki), Piotra, Benedykta, Kazimierza, Klary, a także Ukrzyżowania w kapitularzu zakonnym. Po zniszczeniach wojennych odrestaurowano ich tylko siedem.

Zwiedzający obecnie kościół mogą wyobrażać sobie na podstawie zachowanych elementów jak było to wspaniałe wnętrze. Zakonnicy do budowy i wyposażania zespołu sprowadzali rzeźbiarzy, malarzy i budowniczych z Rzeczypospolitej i z zagranicy. Podziw dla kunsztu snycerskiego budzi ażurowy ołtarz główny. Ołtarz ten pierwotnie oddzielał prezbiterium gdzie przebywali zakonnicy od nawy. Dopiero od 1800 roku został ustawiony przy ścianie zamykającej prezbiterium. Z zachowanych sześciu ołtarzy bocznych na uwagę zasługuje mający za patrona św. Romualda. Ołtarz jest murowany i obłożony majolikowymi płytkami (płytki ceramiczne oblane barwnym szkliwem). Jest to niezwykle rzadki przykład stosowania majoliki. W ołtarzu głównym i pięciu ołtarzach bocznych umieszczone są obrazy malowane przez wieloletniego przewodnika wigierskiego Wiktora Winikajtysa (1927-1994).Od roku 1958 trwa rekonstruowanie budynków na wzgórzu poklasztornym w oparciu o badania archeologiczne i architektoniczne oraz na podstawie skąpych materiałów ilustracyjnych z XIX wieku. Część poklasztornych zabudowań od kilku lat pełni rolę ośrodka turystycznego i miejsca pracy twórczej Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Kościół pod wezwaniem Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny oraz plebanię użytkuje parafia rzymskokatolicka.

Wigry stały się jednym z najważniejszych miejsc na turystycznej mapie Suwalszczyzny. Odwiedzają je tysiące turystów. Ponadto spotykają się tutaj przywódcy państw i uczestnicy licznych konferencji. W roku 1999 gościł na Wigrach papież Jan Paweł II.

   

   

 

   

OBIEKTY DWORSKIE

Po licznych kamedulskich folwarkach niewiele pozostało śladów. Najwartościowsze obiekty tego typu znajdują się w otulinie parku (Huta, Żabcinek). Na terenie WPN nazwy dwóch miejscowości wskazują, że były tu niegdyś folwarki (Stary Folwark, Czerwony Folwark).W Starym Folwarku nie można pokusić się o wskazanie nawet hipotetycznej lokalizacji dawnego kamedulskiego folwarku. W Czerwonym Folwarku istniejące zabudowania byłego PGR-u rybackiego pokrywają się zapewne z lokalizacją dawnego układu folwarcznego z pierwszej połowy XIX wieku (obiekt ten był częścią majoratu wigierskiego, później majoratu Hutta)

  

  

OBIEKTY TECHNIKI

Osadnictwo wokół jeziora Wigry było związane od XVII wieku z rozwojem drobnych ośrodków produkcji smoły, hut szkła i metali. Do czasów współczesnych nie przetrwał żaden ówczesny obiekt przemysłowy. W nazwach części miejscowości został utrwalony ich niegdysiejszy przemysłowy charakter - Gawrychruda, Maćkowa Ruda; człon ruda oznaczał miejsce wytopu żelaza. Zachowane zabytki techniki pochodzą z wieku XIX i początku XX.

  

Most w Sernetkach (fot. M.Ambrosiewicz)

  

Kilka ciekawych obiektów technicznych znajduje się w otulinie Wigierskiego Parku Narodowego. Należą do nich mosty, z których dwa drewniane na Czarnej Hańczy (w Sernetkach i Magdalenowie) nawiązują do konstrukcji z XIX wieku. Pozostałe, zarówno w Wiatrołuży, zbudowany przed drugą wojną światową, jak i w Czerwonym Folwarku i Wysokim Moście (z lat sześćdziesiątych XX wieku) są betonowe.

Kilka mostów i wiaduktów jest usytuowanych nad linią kolejową prowadzącą z Suwałk do Trakiszek, której część wyznacza północno - zachodnią granicę otuliny WPN. Zostały one wzniesione na przełomie XIX i XX wieku.

W południowej części Parku, od Płociczna poprzez Tartaczysko, Frącki, w kierunku wschodnim (aż do granicy państwowej) znajduje się nasyp leśnej kolejki wąskotorowej. Uruchomili ją Niemcy podczas pierwszej wojny światowej w celu dostarczenia drzewa z Puszczy Augustowskiej do tartaku w Płocicznie, również przez nich zbudowanego. Drzewo było pozyskiwane z lasu nad brzegami jeziora Wigry, a następnie spławiane do zatoki Wigierki (2 km na wschód od Płociczna). Bindugę użytkowano do początku lat siedemdziesiątych. W dwudziestoleciu międzywojennym kolejkę i tartak rozbudowano. Kolejka funkcjonowała do początku lat osiemdziesiątych. Torowisko jest niestety okradane z szyn; dwa parowozy przekazano jako depozyt do Muzeum Kolejnictwa w Ełku. Zespół kolejki wąskotorowej został wpisany do rejestru zabytków województwa suwalskiego co umożliwiło powstrzymanie zamiarów inwestycyjnych, które mogłyby zniweczyć przywrócenie ruchu kolejowego. Dzięki inicjatywie Stanisława Huryna na pierwszym odcinku w pobliżu Płociczna już zaczął jeździć pierwszy składzik ciągnięty przez spalinową lokomotywę.

Z młynów wodnych ocalał jeden w Sobolewie na Czarnej Hańczy. Niestety od wielu już lat nie działa. Młyńskie koło stało jeszcze na początku lat 90. Drugi młyn w Gawrychrudzie na wypływie strugi z jeziora Staw został zburzony, a następnie odbudowany z pustaków i oszalowany deskami. Oryginalny młyn ten stanowił oprawę scenograficzną dla filmu "Żywot Mateusza". Z wiejskich kuźni pozostała tylko jedna, we wsi Leszczewo. O działalności kowali świadczą jedynie kute elementy żelazne licznych krzyży przydrożnych oraz okucia w starych budynkach wiejskich.

  

Młyn w Gawrychrudzie (fot. M.Ambrosiewicz)

 

Obiekty użyteczności publicznej oraz obsługi ruch turystycznego stanowią niewielką grupę. Do najcenniejszych tego typu obiektów należy pierwsze schronisko turystyczne na Suwalszczyźnie zbudowane z drewna w latach 1928 -1929 przez Suwalski Oddział Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego według projektu Natalii Eychornówny nad jeziorem Wigry w Starym Folwarku. Inicjatorem realizacji tego przedsięwzięcia był współzałożyciel i wieloletni prezes PTK Kazimierz Kulwieć (1871 - 1942), znakomity biolog, zasłużony propagator piękna Suwalszczyzny.

Równie cenny jest budynek po Stacji Hydrobiologicznej nad Wigrami w Starym Folwarku, znanej w kraju i w Europie placówki badawczej, założonej przez Instytut Biologii Doświadczalnej im. Marcelego Nenckiego w Warszawie. Organizatorem i wieloletnim kierownikiem stacji był wybitny hydrobiolog Alfred Lityński (1880 - 1945), a związanych z nią było wielu sławnych naukowców. W Starym Folwarku stacja działała od 1928 roku do wybuchu drugiej wojny światowej (w latach 1920 - 1928 mieściła się w Płocicznie).

Budynki szkolne (w Nowej Wsi i Sobolewie) zbudowane z drewna o wieńcowej konstrukcji ścian, których cechami charakterystycznymi są m.in. wysokie czteropołaciowe dachy oraz duże okna z zadrobnionym podziałem szczeblinowym znajdują się w otulinie parku.

 

indeks tematyczny "WIGRY" home Wigierski PN spis treści następny artykuł

.

.