Nr 3/2005

 HISTORIA, TRADYCJA, KULTURA   

Tablica z nazwą miejscowości  (fot. M.Kamiński)

  

Anna i Maciej Ambrosiewicz 

  

 

Gawrych Ruda

czy Gawrychruda?

 

 

    

Gawrych Ruda pisana osobno, czy raczej Gawrychruda pisana razem - nazwa wsi położonej pomiędzy pięcioma wigierskimi jeziorami (Wigrami, Czarnym, Stawem Płociczańskim, Długim i Okrągłym) nastręcza pewnych trudności. Wieś, w której jest niewielu rolników to przede wszystkim miejscowość wypoczynkowa. Zyskała ona obecnie w (subiektywnym) rankingu kolorowego miesięcznika "Twój Styl" miejsce w grupie 32 najpiękniejszych miejsc Polski.

  

Na tablicach ustawionych w wielu miejscach wsi (jest ich kilka z powodu niejasnych, zwłaszcza dla przyjezdnych, granic pomiędzy Płocicznem Tartak i Gawrych Rudą) widnieje napis GAWRYCH RUDA, ale przy kościele informacja zredukowana została do zaledwie GAWRYCH R. Obecnie mieszkańcy otrzymują dowody osobiste z rozdzielnie pisaną nazwą miejscowości. Jednak kilku regionoznawców utrzymuje, że nazwę wsi należy pisać łącznie, gdyż właśnie taka pisownia jest poprawna, a nawet ładniejsza. Spór trwa, tymczasem można jedynie prześledzić, jak nazwę tę zapisywano w różnych materiałach historycznych na przestrzeni lat.

   

Wieś Gawrych Ruda rozwinęła się z rudni, która istniała w tym miejscu jeszcze przed 1668 rokiem. Została ona założona przez Konstancję z Wodyńskich Butlerową, dzierżawczynię dóbr wokół jeziora Wigry. Wieś nazywała się najpierw Ruda na Hrudzie, ale od imienia jednego z pracujących tu rudników - Gabriela Suchockiego została utrwalona jako Gawrych Ruda. Gabriel Suchocki był zapewne osadnikiem pochodzącym z Mazowsza, a jego imię tu na miejscu zaczęto przekształcać na Gawryłę i Gawrycha.

   

Fragment mapy Prus Nowowschodnich Textora-Sotzmanna, Berlin 1808 r.

   

Na mapie Prus Nowowschodnich z początku XIX wieku, popularnie określonej jako mapa Textora-Sotzmanna, która daje obraz osadnictwa z końca XVIII wieku, pokazane są zabudowania oraz młyn pomiędzy Wigrami a nie opisanym jeziorem czy stawem (jest to zbiornik dzisiaj nazywany Stawem Płociczańskim), nad zabudowaniami umieszczono napis Ruda Gawricha. Mapa pokazuje jedną z faz rozwoju wsi, która początkowo istniała w pobliżu sztucznego, spiętrzonego stawu. Siła spiętrzonej wody była potrzebna do wypłukiwania urobku i poruszania miechów w piecach hutniczych. Po zaprzestaniu eksploatacji złóż rudy i wytopu żelaza spiętrzenie wykorzystano do pracy młyna. Istniał on do połowy lat 70. XX wieku. Obecnie jest w nim zaplecze wylęgarni ryb Polskiego Związku Wędkarskiego.

       

       

Na mapie pokazującej Kanał Augustowski, wykonanej przez J. Koeppena w 1830 roku, wieś jest nazwana Gawrychrudą. Z kolei na tzw. mapie Chrzanowskiego z lat 60. XIX wieku nazwa została zredukowana do Ruda. Na taktycznej mapie Polski wydanej w 1929 roku jest Gawrychruda. Materiały geodezyjne z lat 70. i późniejsze mają nazwę pisaną konsekwentnie rozdzielnie, chociaż mapy turystyczne w tym samym czasie mają różną pisownię nazwy.

  

W materiałach uwłaszczeniowych i w tabelach nadawczych dla dóbr wigierskich z lat 60., 70. i 80. XIX wieku, występuje nazwa pisana po rosyjsku i łącznie Гаврыхруда, ale jednocześnie w innych materiałach z tego samego czasu, np. dokument "Wymienienie nieruchomości i opisanie granic - Dobra narodowe Wigry" występuje nazwa wsi pisana rozdzielnie. W dokumentach Dyrekcji Lasów Państwowych w Siedlcach vel Białowieży z lat 30. ubiegłego wieku, dotyczących likwidacji serwitutowego połowu ryb z brzegu, nazwa wsi pisana jest również rozdzielnie.

   

W wykazie miejscowości powiatu suwalskiego (Kreis Suwalki) opracowanym przez niemieckie władze okupacyjne w 1941 roku pod pozycją 126. nazwa zapisana została przez myślnik Gawrych-Ruda, dodatkowo dowiadujemy się, że gminą dla Gawrych Rudy była Huta z siedzibą w Stari-Volwarku (pisownia oryginalna), tj. w Starym Folwarku. W "Skorowidzu alfabetycznym gromad powiatu Suwalskiego wchodzących w skład województwa Białostockiego według stanu na dzień 1.IV 1949 r." (pisownia oryginalna) pod pozycją 91. widnieje Gawrych Ruda, gmina Huta.

  

W przełomowej dla badań nad Suwalszczyzną publikacji "Studia i materiały do dziejów Suwalszczyzny" z 1965 roku Jerzy Wiśniewski zamieścił artykuł "Dzieje osadnictwa w powiecie suwalskim od XV do połowy XVII wieku"; tu konsekwetnie nazwa wsi pisana jest łącznie.

  

Innym "źródłem", w którym można prześledzić sposób zapisywania nazwy wsi na przestrzeni lat, są przewodniki turystyczne. I tak, śledząc te wydane w ciągu ostatnich 35 lat odnotowujemy: rok 1970 Stefan Myszczyński "Suwałki i okolice" - Gawrychruda, 1972 Antoni Patla "Piękno Ziemi Suwalskiej" - Gawrych Ruda, rok 1976 Aleksander Władysław Sokołowski "Wigierski Park Narodowy" - Gawrychruda, rok 1980 Lechosław Herz "Puszcza Augustowska - szlaki turystyczne" - w tekście Gawrychruda, a na mapie Gawrych-Ruda. Już ten krótki przegląd ogólnie dostępnych szerokiemu gronu miłośników regionu przewodników daje obraz galimatiasu i braku reguły. Wydaje się, że tymczasem należy trzymać się obowiązującego zapisu urzędowego, według którego nazwa pisana jest rozdzielnie, tj. Gawrych Ruda.

  

  

  

   

Widokówka. Lata 30. XX w.

   

   

indeks tematyczny "WIGRY" home Wigierski PN spis treści następny artykuł