Nr 3/2005 |
HISTORIA, TRADYCJA, KULTURA |
|||||||
Tablica z nazwą miejscowości (fot. M.Kamiński) |
Anna i Maciej Ambrosiewicz
Gawrych Ruda czy Gawrychruda?
|
|||||||
Gawrych Ruda pisana osobno, czy raczej Gawrychruda pisana razem - nazwa wsi położonej pomiędzy pięcioma wigierskimi jeziorami (Wigrami, Czarnym, Stawem Płociczańskim, Długim i Okrągłym) nastręcza pewnych trudności. Wieś, w której jest niewielu rolników to przede wszystkim miejscowość wypoczynkowa. Zyskała ona obecnie w (subiektywnym) rankingu kolorowego miesięcznika "Twój Styl" miejsce w grupie 32 najpiękniejszych miejsc Polski.
Na tablicach ustawionych w wielu miejscach wsi (jest ich kilka z powodu niejasnych, zwłaszcza dla przyjezdnych, granic pomiędzy Płocicznem Tartak i Gawrych Rudą) widnieje napis GAWRYCH RUDA, ale przy kościele informacja zredukowana została do zaledwie GAWRYCH R. Obecnie mieszkańcy otrzymują dowody osobiste z rozdzielnie pisaną nazwą miejscowości. Jednak kilku regionoznawców utrzymuje, że nazwę wsi należy pisać łącznie, gdyż właśnie taka pisownia jest poprawna, a nawet ładniejsza. Spór trwa, tymczasem można jedynie prześledzić, jak nazwę tę zapisywano w różnych materiałach historycznych na przestrzeni lat.
Wieś Gawrych Ruda rozwinęła się z rudni, która istniała w tym miejscu jeszcze przed 1668 rokiem. Została ona założona przez Konstancję z Wodyńskich Butlerową, dzierżawczynię dóbr wokół jeziora Wigry. Wieś nazywała się najpierw Ruda na Hrudzie, ale od imienia jednego z pracujących tu rudników - Gabriela Suchockiego została utrwalona jako Gawrych Ruda. Gabriel Suchocki był zapewne osadnikiem pochodzącym z Mazowsza, a jego imię tu na miejscu zaczęto przekształcać na Gawryłę i Gawrycha.
Fragment mapy Prus Nowowschodnich Textora-Sotzmanna, Berlin 1808 r.
Na mapie Prus Nowowschodnich z początku XIX wieku, popularnie określonej jako mapa Textora-Sotzmanna, która daje obraz osadnictwa z końca XVIII wieku, pokazane są zabudowania oraz młyn pomiędzy Wigrami a nie opisanym jeziorem czy stawem (jest to zbiornik dzisiaj nazywany Stawem Płociczańskim), nad zabudowaniami umieszczono napis Ruda Gawricha. Mapa pokazuje jedną z faz rozwoju wsi, która początkowo istniała w pobliżu sztucznego, spiętrzonego stawu. Siła spiętrzonej wody była potrzebna do wypłukiwania urobku i poruszania miechów w piecach hutniczych. Po zaprzestaniu eksploatacji złóż rudy i wytopu żelaza spiętrzenie wykorzystano do pracy młyna. Istniał on do połowy lat 70. XX wieku. Obecnie jest w nim zaplecze wylęgarni ryb Polskiego Związku Wędkarskiego.
|
Na mapie pokazującej Kanał Augustowski, wykonanej przez J. Koeppena w 1830 roku, wieś jest nazwana Gawrychrudą. Z kolei na tzw. mapie Chrzanowskiego z lat 60. XIX wieku nazwa została zredukowana do Ruda. Na taktycznej mapie Polski wydanej w 1929 roku jest Gawrychruda. Materiały geodezyjne z lat 70. i późniejsze mają nazwę pisaną konsekwentnie rozdzielnie, chociaż mapy turystyczne w tym samym czasie mają różną pisownię nazwy.
W materiałach uwłaszczeniowych i w tabelach nadawczych dla dóbr wigierskich z lat 60., 70. i 80. XIX wieku, występuje nazwa pisana po rosyjsku i łącznie Гаврыхруда, ale jednocześnie w innych materiałach z tego samego czasu, np. dokument "Wymienienie nieruchomości i opisanie granic - Dobra narodowe Wigry" występuje nazwa wsi pisana rozdzielnie. W dokumentach Dyrekcji Lasów Państwowych w Siedlcach vel Białowieży z lat 30. ubiegłego wieku, dotyczących likwidacji serwitutowego połowu ryb z brzegu, nazwa wsi pisana jest również rozdzielnie.
W wykazie miejscowości powiatu suwalskiego (Kreis Suwalki) opracowanym przez niemieckie władze okupacyjne w 1941 roku pod pozycją 126. nazwa zapisana została przez myślnik Gawrych-Ruda, dodatkowo dowiadujemy się, że gminą dla Gawrych Rudy była Huta z siedzibą w Stari-Volwarku (pisownia oryginalna), tj. w Starym Folwarku. W "Skorowidzu alfabetycznym gromad powiatu Suwalskiego wchodzących w skład województwa Białostockiego według stanu na dzień 1.IV 1949 r." (pisownia oryginalna) pod pozycją 91. widnieje Gawrych Ruda, gmina Huta.
W przełomowej dla badań nad Suwalszczyzną publikacji "Studia i materiały do dziejów Suwalszczyzny" z 1965 roku Jerzy Wiśniewski zamieścił artykuł "Dzieje osadnictwa w powiecie suwalskim od XV do połowy XVII wieku"; tu konsekwetnie nazwa wsi pisana jest łącznie.
Innym "źródłem", w którym można prześledzić sposób zapisywania nazwy wsi na przestrzeni lat, są przewodniki turystyczne. I tak, śledząc te wydane w ciągu ostatnich 35 lat odnotowujemy: rok 1970 Stefan Myszczyński "Suwałki i okolice" - Gawrychruda, 1972 Antoni Patla "Piękno Ziemi Suwalskiej" - Gawrych Ruda, rok 1976 Aleksander Władysław Sokołowski "Wigierski Park Narodowy" - Gawrychruda, rok 1980 Lechosław Herz "Puszcza Augustowska - szlaki turystyczne" - w tekście Gawrychruda, a na mapie Gawrych-Ruda. Już ten krótki przegląd ogólnie dostępnych szerokiemu gronu miłośników regionu przewodników daje obraz galimatiasu i braku reguły. Wydaje się, że tymczasem należy trzymać się obowiązującego zapisu urzędowego, według którego nazwa pisana jest rozdzielnie, tj. Gawrych Ruda.
|
|||||||
Widokówka. Lata 30. XX w.
|