Nr 4/2004

 PRZYRODA I KRAJOBRAZ   

Lech Krzysztofiak

POROSTY

(1)

Podczas zimowych wędrówek po Wigierskim Parku Narodowym warto zwrócić uwagę na porosty – organizmy porastające pnie i gałęzie drzew oraz inne podłoża. Należą one do niewielu gatunków, które równie dobrze „czują się” i zimą, i latem.

Porosty występują powszechnie. Na świecie stwierdzono do tej pory występowanie ponad 15 tysięcy gatunków porostów, z czego w Polsce opisano niecałe 1600. Jeszcze do niedawna porosty zaliczane były do królestwa roślin, a obecnie stanowią część królestwa grzybów. Jest to jednak organizm bardzo specyficzny, gdyż składa się z dwóch komponentów: grzyba (z gromady workowców, wyjątkowo z podstaw- czaków lub grzybów niedoskonałych) oraz samożywnego (fotosyntetyzującego) partnera (lub partnerów), którym mogą być glony – zielenice bądź sinice. W związku tym grzyb formuje plechę, która jest zupełnie niepodobna do plech każdego z partnerów. Proces, w którym powstaje porost nazywany jest „lichenizacją” i stąd pochodzi obecna nazwa porostów – grzyby lichenizowane. Relacje między komponentami w plechach porostowych są bardzo złożone i do końca nie wyjaśnione. Opisywane wcześniej zależności symbiotyczne mają raczej charakter pasożytnictwa lub niewolnictwa, w których grzyb wykorzystuje komórki glonów.

Brodaczka kępkowa (fot. L.Krzysztofiak)

Większość porostów ma wąską skalę ekologiczną – są bardzo czułymi wskaźnikami zmian siedliskowych i szybko reagują na niewielkie nawet zmiany w środowisku. Szczególnie wrażliwe są na zanieczyszczenia atmosferyczne, w związku z czym od ponad stu lat są na całym świecie wykorzystywane jako biowskaźniki czystości powietrza. Najmniej odporne są porosty o plechach krzaczkowatych.

Od pewnego czasu obserwuje się znaczące ograniczanie występowania wielu gatunków porostów lub nawet ich wymieranie. Głównymi przyczynami tego zjawiska są nie tylko zanieczyszczenia powietrza, ale również przemiany w zbiorowiskach leśnych wywołane działaniami gospodarczymi, wycinanie starych drzew przydrożnych, osuszanie siedlisk, urbanizacja i motoryzacja.

Wrażliwość porostów na zmiany siedliskowe sprawia, że są one silnie zagrożone. Na Czer- wonej liście porostów wymarłych i zagrożonych w Polsce znajduje się ponad 50% spośród gatunków znanych z naszego kraju, z czego prawie 150 uznano za wymarłe. Ponad 200 gatunków porostów objęto ochroną prawną. Są to przede wszystkim porosty o plechach listko- watych i krzaczkowatych.

Porosty możemy spotkać prawie wszędzie, z wyjątkiem miejsc stale zalanych słoną wodą, pól uprawnych, świeżych i wilgotnych łąk, trzcinowisk i turzycowisk. Nie rosną też na obszarach o szczególnie dużym skażeniu powietrza atmosferycznego i podłoża. Zimą najlepiej widoczne są te występujące na drzewach, murach i słupach betonowych. Należą one do porostów nadrzewnych i naskalnych. Przyjrzyjmy się im nieco bliżej. Już na pierwszy rzut oka zauważymy, że mają one różny kształt ciała, nazywanego plechą. Możemy wyróżnić cztery podstawowe formy plechy: skorupiastą, łuseczkowatą, listkowatą i krzaczkowatą.

Plecha skorupiasta jest swoją dolną powierzchnią ściśle przytwierdzona do podłoża, bądź w nim zagłębiona. Powierzchnia plechy może być proszkowata, ziarenkowata, bro- dawkowata, gładka lub spękana.

Plecha listkowata jest wyraźnie grzbieto- brzusznie spłaszczona i złożona z jednego lub kilku listków. Do podłoża przyczepia się chwytnikami, tzw. uczepem lub fałdami dolnej kory.

Odnożyca kępkowa (fot. L.Krzysztofiak)

Plecha krzaczkowata wznosi się lub zwisa, przytwierdzona do podłoża w jednym punkcie lub też może płożyć się po podłożu. Jej długość wynosi od kilku milimetrów do kilkudziesięciu centymetrów. Złożona jest z gałązek o różnym kształcie, od nitkowatych i obłych do taśmo- watych. Plecha ma kontakt z powietrzem prawie na całej swojej powierzchni, dlatego porosty krzaczkowate są najbardziej wrażliwe na zanieczyszczenia.

Plecha łuseczkowata z reguły nieco odstaje od podłoża, a łuseczki mają różną wielkość, do kilku milimetrów średnicy. Ich powierzchnia górna jest często inaczej zabarwiona niż dolna. Łusecz- ki mogą być skupione lub rozproszone, a nawet dachówkowato zachodzić na siebie.

Porosty rosnące na drzewach zaliczamy do grupy epifitów. Do najważniejszych czynników, które wpływają na kształtowanie się zbiorowisk epifitycznych, należą właściwości chemiczne i fizyczne kory, głównie jej odczyn, zawartość substancji mineralnych i pojemność wodna, a także mikrorzeźba i sposób łuszczenia. Niektóre cechy, szczególnie związane ze strukturą kory, mogą zmieniać się w trakcie życia drzewa. Na przykład kora młodych lip jest gładka, a starych – głęboko spękana. Wpływa to na skład epifitów – inne gatunki rosną na młodych drzewach, a inne na wiekowych. Bardzo silny wpływ na porosty nadrzewne mają również przekształcenia wywołane gospodarką leśną. Często prowadzi ona do zmiany warunków mikroklimatycznych, a przede wszystkim przesuszenia i prześwietlenia drzewostanów. Efektem tego jest zanikanie wielu wilgocio- lubnych i cieniolubnych gatunków porostów leśnych, głównie skorupiastych.

Mąkla tarniowa (fot. L.Krzysztofiak)

Do częściej spotykanych porostów nadrzewnych Wigierskiego Parku Narodowego należą: pustułka pęcherzykowata Hypogymnia physodes, mąkla tarniowa Evernia prunastri, odnożyca mączysta Ramalina farinacea, tarczownica bruzdkowana Parmelia sulcata, rozsypek srebrzysty Phlyctis argena i przylepka okopcona Melanelia fuliginosa. Z rzadszych gatunków występują: włostka brązowa Bryoria fuscescens, brodaczka kędzierzawa Usnea subfloridana, brodaczka zwyczajna U. filipendula, złotlinka jaskrawa Vulpicida pinastri, przystrumycznik pustułkowy Hypotrachyna revoluta i granicznik płucnik Lobaria pulmonaria.

ciąg dalszy