Nr 4/2004

 HISTORIA, TRADYCJA, KULTURA   

  

  

Maciej Ambrosiewicz 

  

 

Jak dawniej budowano

 

  (1)

 

 

    

Budownictwo suwalskiej wsi było do połowy XX wieku prawie wyłącznie drewniane. Obecnie krajobraz szybko się zmienia. Znikają z niego drewniane budynki mieszkalne i gospodarcze. Nigdzie już na terenie parku nie zachowały się budynki kryte słomianą strzechą, a i tych krytych wiórem osikowym jest bardzo mało. Coraz trudniej wskazać w nadwigierskich wsiach budynki o wysokich walorach zabytkowych, które byłyby świadectwem dawnej techniki i regio- nalnego stylu budownictwa.

  

Chałupa w Adamowiźnie, przykład mieszkalnego domu asymetrycznego. Najstarsza część chałupy z węgłami połą- czonymi "na obłap" pochodzi z lat 40. XIX wieku
(fot. M.Kamiński)

  

Na Suwalszczyźnie zmiany cywilizacyjne w sferze kształtowania krajobrazu poprzez nowe formy architektoniczne budownictwa oraz układów przestrzennych zagród, nasiliły się od połowy lat 70. XX wieku. Upowszechnianie się nowych materiałów budowlanych, zanikanie ciesielstwa oraz utrudnienia w przepisach budowlanych dotyczących wznoszenia obiektów drewnianych, przyczyniły się do stopniowego zanikania tradycyjnego budownictwa, a jedynym świa- dectwem jego istnienia są najczęściej czarno- białe, archiwalne fotografie.

Obecna struktura osadnicza jest efektem głębokich przeobrażeń społeczno-gospo- darczych, jakie dokonały się na Suwalszczyźnie w XIX i XX wieku: reform agrarno-ekonomicznych z 1. połowy XIX w., uwłaszczenia chłopów w 1864 r., komasacji po 1875 r. oraz XX-wiecznych regulacji. W pierwszej połowie XIX wieku dominujące na tym obszarze wsie szeregówki z trójpolowym systemem gospodarowania zostały gruntownie przebudowane. Na ich miejscu powstały wówczas wsie o pasmowym układzie pól i rzędowej zabudowie wzdłuż drogi, czyli tzw. rzędówki lub wsie kolonii sznurowych. Z czasem początkowo luźna i jednostronna zabudowa rzędówek uległa zagęszczeniu, a pasmowe nadziały pól rozdrobnieniu. Po uwłaszczeniu chłopów w 1864 roku doszło do kolejnej przebudowy wsi. Rozdrobnione grunty zaczęto komasować. Z czasem wsie zyskały charakter zabudowy kolonijnej.

  

"Jaskółczy ogon (po lewej)  i  zrąb "na obłap" (po prawej)
(fot. M.Kamiński)

  

Przeciętna zagroda suwalska składała się z domu, jednego budynku inwentarskiego, stodoły, szopy, piwnicy oraz studni. Kształty siedlisk były prostokątne. Domy stały frontem do drogi, budynki gospodarcze po bokach, stodoła na zamknięciu czworoboku. Zagrodom towa- rzyszyły ogródki i sady ulokowane od frontu lub z tyłu.

Nowym zjawiskiem, które pojawiło się w drugiej połowie lat 70. ubiegłego wieku, jest dynamiczny rozwój budownictwa letniskowego. Mieszkańcy miast kupują tu nie tylko stare, opuszczone zagrody, ale przede wszystkim grunty rolnicze. Powstaje nowa struktura osadnicza, która prowadzi do zatarcia lub znacznego zniekształcenia cech tradycyjnego rozplanowania wsi.

Podstawowym materiałem budowlanym, zarówno w okolicach jeziora Wigry jak i na całej Suwalszczyźnie, było drewno sosny (rzadziej świerka), z którego wznoszono zagrody: domy, budynki gospodarcze i ogrodzenia. Z kamieni polnych budowano fundamenty – podmurówki. Glina miała mniejsze zastosowanie, choć do dnia dzisiejszego zachowała się jeszcze część budynków gospodarczych wzniesionych w technologii tak zwanej glinobitki.

Drewniane ściany domów i zabudowań gos- podarczych budowano w konstrukcji wieńcowej z węgłami „na rybi ogon” lub „na obłap” oraz, znacznie rzadziej, w konstrukcji sumikowo- łątkowej. Stawiane później obiekty takie jak: stodoły, szopy i suszarnie tytoniu wykonywano w konstrukcji szkieletowej szalowanej deskami.

  

 

  

Dominującą formą dachów były dachy dwuspadowe o konstrukcji krokwiowo-jętkowej. Pierwotnie kryto je słomą, dranicami, spora- dycznie gontami, częściej wiórami. Tradycyjne pokrycia zaczęto zastępować papą, eterenitem i blachą od lat 60. XX wieku. W ostatnich latach obserwuje się na Suwalszczyźnie stopniowy powrót do krycia wiórem budynków służących do celów rekreacyjnych i letniskowych.

Najważniejszym obiektem w tradycyjnych budownictwie ludowym był budynek mieszkalny – chałupa. Występujące na terenie Pojezierza Suwalskiego chałupy należą do tzw. form szerokofrontowych i w zależności od usytuowania wejścia dzielą się na asymetryczne (wejście w pobliżu jednego z narożników ściany frontowej) i symetryczne (wejście pośrodku ściany frontowej). Na obszarze parku występują wzniesione najczęściej w okresie międzywojennym chałupy asymetryczne posiadające kilka podstawowych wariantów rozplanowania wnętrz.

Typowa chałupa ma narożnie usytuowaną sień z wejściem, dużą izbę, alkierz i kuchnię lub komorę. Wnętrze domu było podzielone dwiema prostopadłymi ścianami.

W miejscu przecięcia się ścian wewnętrznych, tj. mniej więcej pośrodku, usytuowany był komin. Kominy w najstarszych chałupach były niezwykle rozbudowane. Czasem zajmowały 1/5 powierzchni całej chałupy. Początkowo do ogrzania domu i gotowania stosowano otwarte palenisko. Z czasem trzon kuchenny z „kapą”, piec do pieczenia chleba i murki ogrzewcze zastąpiły piece. Dawniej wykonywano te urządzenia z cegieł polepionych gliną, w późniejszych latach – z kafli.

  

  

Budynek gospodarczy ze ścianami z glinobitki, zrębowymi oraz przybudówką oszalowaną deskami (fot. M.Kamiński)

  

  

Istniejące do dzisiaj domy asymetryczne na ogół posiadają bardziej rozbudowane układy wnętrz. Można je podzielić na dwie grupy: domy z jednym wejściem i dobudowaną sienią zewnętrzną oraz domy z dwoma wejściami prowadzącymi przez sień zewnętrzną (od strony podwórza) i wewnętrzną (od frontu budynku). Bardzo nieliczne chałupy o symetrycznym układzie wnętrz, wybudowane w drugiej połowie XIX wieku, zachowały się wyłącznie w otulinie parku.

Występujące w każdej wiejskiej zagrodzie budynki gospodarcze charakteryzują się stosunkowo prostymi układami wnętrz. Stodoły są wyłącznie szerokofrontowe tzn. wjazd i wyjazd znajdują się w ścianie długiej. Na środku jest klepisko, a po bokach sąsieki. Bez wątpienia najciekawszą o konstrukcji wieńcowej „na obłap” jest stodoła nr 3 w Leszczewie pochodząca z początku XX w.

  

  

Chlew o zrębowej konstrukcji,  lata dwudzieste  XX wieku
(fot. M.Kamiński)

  

  

Wśród budynków inwentarskich (chlewy, obory, stajnie) przeważają wspólne dla różnych zwierząt hodowlanych budynki o kilku pomieszczeniach z oddzielnymi wejściami. Nielicznie zachowane na tym terenie spichlerze (Leszczewo nr 10, Leszczewek nr 31, Maćkowa Ruda nr 44) należą do dwóch podstawowych typów: szerokofrontowych (wejście w ścianie długiej) i wąskofrontowych (wejście w ścianie szczytowej). Wnętrza tych budynków są jednokomorowe.

  

  

  

  

ciąg dalszy   

  

  

indeks tematyczny "WIGRY" home Wigierski PN spis treści następny artykuł