MIEJSCA PAMIĘCI
Maciej Ambrosiewicz, Jarosław Borejszo
Z określeniem zawartym w tytule zazwyczaj kojarzy się miejsce pamięci narodowej, które stosowna ustawa1 definiuje jako „grób lub cmentarz wojenny, nieruchomość lub obiekt budowlany lub też jego pozostałości upamiętniające postaci lub wydarzenia znaczące dla Narodu i Państwa Polskiego, a w szczególności pomnik, krzyż przydrożny, kapliczka”. Tego typu obiekty są przedmiotem naszego szczególnego zainteresowania, jednak w tym artykule nie ograniczymy się wyłącznie do nich. Terminem „miejsca pamięci” współcześnie określa się wszelkie niemal formy obecności przeszłości we współczesności2. Jest to zatem pojęcie bardzo szerokie. Tutaj skoncentrujemy się na obiektach w sensie przestrzenno-wizualnym – pomnikach, krzyżach, kapliczkach, cmentarzach, mogiłach i tablicach, które są pamiątką po dawnych mieszkańcach lub gościach naszego regionu i wydarzeniach z nimi związanych. Poniżej przedstawiamy zestawienie takich obiektów na terenie Wigierskiego Parku Narodowego i jego otuliny w kolejności alfabetycznej, według miejscowości, w których są zlokalizowane. Obiekty znajdujące się w lesie, z dala od wsi, będą przypisane do miejscowości położonej najbliżej.
Opracowanie: J. Borejszo
1 Ustawa o miejscach pamięci narodowej
2 Szpociński A. Miejsca pamięci. Central and Eastern European Online Library, Second Texts, Issue: 4/2008, pages:11-20, on www.ceeol.com.
1. Bryzgiel. Przy skrzyżowaniu dróg asfaltowych znajduje się drewniany krzyż i kamienna płyta z napisem upamiętniającym przejazd przez wieś papieża Jana Pawła II 9 czerwca 1999 roku.
2. Buda Ruska. Cmentarz staroobrzędowców założony w drugiej połowie XIX wieku. Znajduje się w niewielkim kompleksie leśnym przy bocznej piaszczystej drodze z Budy Ruskiej do wsi Jeziorki. Cmentarz jest czynny, aktualnie utrzymanych jest ok. 20 grobów, w większości z drugiej połowy XX i początków XXI wieku. Ostatni pochówek na cmentarzu miał miejsce w 2007 roku. Na górce pośród sosen z bzów lilaków znajdziemy też starsze, zapomniane nagrobki.
3. Buda Ruska. Cmentarzyk ewangelicki rodziny Martynko. Zlokalizowany jest pośród pól w odległości ok. 100 m od głównej drogi prowadzącej przez wieś, naprzeciw galerii fotografii Piotra Malczewskiego. Znajdują się na nim dwa kamienne nagrobki. Pierwszy poświęcony jest Adolfowi Martynko (zm. 1932) drugi Albinowi (zm. 1932) i Ernie Martynko (zm. 1937). Napisy są już bardzo nieczytelne, stąd możliwość błędnego odczytania dat. Obok stoi też drewniany krzyż na bezimiennym grobie.
4. Cimochowizna. Na skrzyżowaniu dróg pośród pól znajduje się metalowy krzyż na betonowym postumencie, na którym znajduje się interesujący napis z błędami, w którym zabrakło miejsca dla niektórych liter, a niektóre powtórzono. Oryginalny tekst brzmi: „Jezusie SYNUDAWIDOW ZMILUSIĘ SIĘ NADNAMI P A M 1918 r.” Wsie nad Wigrami były poważnie zniszczone w czasie walk w 1915 roku. Krzyż świadczy o powierzeniu opatrzności i ochronie przed podobnymi nieszczęściami.
5. Czerwony Krzyż. Przy skrzyżowaniu dróg stoi pomnik na wspólnej mogile polskich powstańców z 1863 roku oraz 160 żołnierzy radzieckich poległych w 1944 roku. Obecny, nowy pomnik został wykonany przez Gminę Krasnopol i ustawiony na miejscu starego w 2009 roku. Środki na cel przeznaczyła Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa oraz Wojewoda Podlaski.
6. Czerwony Krzyż. Przy drodze na wysokim brzegu Zatoki Krzyżańskiej jeziora Wigry znajduje się kompozycja autorstwa rzeźbiarza Gustawa Zemły, składająca się z drewnianego krzyża otoczonego kamieniami i głazami, na których leżą fragmenty kamiennych żaren, metalowe przedmioty i części dawnych narzędzi używanych w gospodarstwach wiejskich. Intencją było utrwalenie pamięci po wsi spacyfikowanej przez Niemców w dniu 23 czerwca 1944 roku. Spalono wówczas część zagród, 45 mieszkańców wywieziono do obozów koncentracyjnych, w których zginęło 18 spośród nich. Przyjmuje się, że zniszczenie wsi odbyło się w odwecie za pomoc udzielaną partyzantom. Być może wpływ na zniszczenie wsi miało też zbyt bliskie jej położenie w stosunku do polowego lotniska w Kruszniku. Likwidacja wsi wiązałaby się wtedy z oczyszczeniem otoczenia lotniska z osób niepożądanych z punktu widzenia niemieckiego okupanta. Instalacja powstała w roku 1994, a w roku 2009 została poddana zabiegom konserwacyjnym, sfinansowanym przez Wigierski Park Narodowy z inicjatywy Zdzisława Jaroszka – wieloletniego dyrektora suwalskiego BWA. W czasie prac zniszczony przez czas sosnowy krzyż zastąpiono nowym – dębowym.
7. Czerwony Krzyż. Drewniana kapliczka szafkowa zawieszona na sośnie w lesie na południe od drogi Czerwony Krzyż – Bryzgiel (oddz. 240). Zgodnie z ustną tradycją została powieszona w pobliżu miejsca pochówku radzieckiej łączniczki zabitej jesienią 1944 roku. W roku 2008 kapliczka została poddana pracom konserwacyjnym i wróciła na swoje miejsce.
8. Gawrych Ruda. Przy wejściu do kościoła stoi okazały kamień ustawiony w hołdzie pamięci pontyfikatu Jana Pawła II w latach 1978 – 2005, a na ścianie kościoła znajduje się tablica z napisem upamiętniającym przejazd przez wieś naszego papieża 9 czerwca 1999 roku.
9. Gremzdówka. Niedaleko mostu na rzece Gremzdówce stoi kamienny pomnik poświęcony braciom Stanisławowi i Leonowi Przekopskim – partyzantom zamordowanym w tym miejscu przez hitlerowców w 1944 roku.
10. Kaletnik. Warto tutaj zwrócić uwagę na dwa miejsca: a) Cmentarz parafii rzymskokatolickiej naprzeciw kościoła. Pośrodku cmentarza stoi kaplica z początków XX wieku. Na jej ścianie znajduje się tablica informująca, że na cmentarzu tym spoczywają Konstanty i Wacław Taniewscy, którzy w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku byli właścicielami folwarku Wiatrołuża I. Konstanty Taniewski uczestniczył w powstaniu styczniowym, o czym szerzej napisano w numerze 4/2002 Kwartalnika Wigry.
b) Pomnik upamiętniający 10 rocznicę odzyskania niepodległości przez Polskę. Ustawiony w 1928 roku na skrzyżowaniu dróg.
11. Krzywe. Pomnik na miejscu mordu 16 członków ruchu oporu, rozstrzelanych przez Niemców w kwietniu 1944 roku. Znajduje się na północ od drogi z Krzywego do Suwałk.
12. Krzywe. W lesie na wschód od wsi, niedaleko drogi Suwałki – Sejny znajduje się kamień upamiętniający miejsce rozstrzelania w drugiej połowie stycznia 1940 roku księdza Romualda Jałbrzykowskiego – proboszcza parafii w Bakałarzewie.
13. Leszczewek. Parking przy szosie Suwałki – Sejny. Znajdują koło niego dwa obiekty:
a) Cmentarz z I wojny światowej, na którym spoczywa 74 żołnierzy niemieckich i 39 rosyjskich, którzy zginęli w latach 1914-1915; wiadomo z materiałów niemieckich, że w tej miejscowości jest (lub był) drugi cmentarz, jego położenie nie jest ustalone; pochowano na nim 20 żołnierzy niemieckich.
b) Mogiła dwóch ułanów polskich z czasu walk z Litwinami we wrześniu 1920 roku; pomnik ufundowany przez Sławomira Milewskiego oraz Jana Górala (który był również wykonawcą pomnika) przy udziale Wigierskiego Parku Narodowego.
14. Leszczewo. Krzyż upamiętniający wizytę papieża Jana Pawła II w pobliskim gospodarstwie Bożeny i Stanisława Milewskich. Znajduje się przy skrzyżowaniu dróg w północno-zachodniej części wsi. Dom państwa Milewskich Ojciec Święty odwiedził podczas swojej pielgrzymki do Polski w czerwcu 1999 roku.
15. Lipowe. Pomnik z figurą Matki Boskiej pośród zabudowań tej osady leśnej. Został ustawiony przez księdza Stanisława Ślusarka, niemal cudem ocalałego z pacyfikacji wsi Czerwony Krzyż w 1944 roku (więcej o tym piszemy w punkcie 6).
16. Magdalenowo. Cmentarz parafii wigierskiej założony w miejscu lokalizacji nieistniejącego już drewnianego kościoła p.w. Św. Marii Magdaleny. Kościół został zbudowany zaraz po założeniu wsi w 1680 roku i stał do lat 40. XIX w., kiedy został rozebrany, a drewno użyto do budowy szkoły w Smolanach. Niektóre elementy jego wyposażenia znajdują się teraz w kościele w Jeleniewie. Najstarsze nagrobki na cmentarzu pochodzą z połowy XIX w., np. skromny ceglany grobowiec wieloletniego proboszcza wigierskiego Feliksa Naruszewicza zmarłego w 1850 roku. Warto też obejrzeć miejsce spoczynku Wiktora Winikajtisa (1927-1994) – „ostatniego kameduły”.
17. Monkinie. Cmentarz parafii rzymskokatolickiej, który powstał w latach 20. XX w. Znajduje się tu grób księdza kanonika Stanisława Chmielewskiego (1908–1997), majora Wojska Polskiego, uczestnika kampanii wrześniowej 1939 roku, więźnia obozów pracy przymusowej na Syberii, uczestnika bitwy o Monte Cassino i całej kampanii włoskiej w latach 194445, proboszcza parafii Monkinie w latach 1952-1969. Warto też zwrócić uwagę na okazały głaz narzutowy – pomnik na grobie Czesława Leluka (1914–1988), porucznika pilota, obrońcy Polski w II wojnie światowej, emigranta odznaczonego złotym krzyżem zasługi za krzewienie kultury i sztuki polskiej na obczyźnie. Czesław Leluk służył w Armii Polskiej na Wschodzie oraz 2. Korpusie Polskim, w 663. Dywizjonie Samolotów Artylerii. Zmarł w Buenos Aires.
18. Nowa Wieś. Krzyż prawosławny w miejscu pochówku rosyjskich żołnierzy, poległych podczas I wojny światowej. Znajduje się w lesie na wschód od tej wsi, za drewnianym mostkiem na rzece Wiatrołuży, przy drodze do Królówka, na trasie żółtego szlaku pieszego. Trzeba do niego dojść w głąb lasu od skrzyżowania Kamienistej Drogi z Piotrowiańskim Gościńcem, następnie 50 metrów ścieżką, oznakowaną białym kwadratem z żółtym znakiem. Krzyż znajduje się wprawdzie bliżej wsi Królówek jednak został przypisany do Nowej Wsi. Zachowała się informacja o pochówku w tej okolicy 12 żołnierzy niemieckich, jednak brak danych o miejscu.
19. Nowa Wieś. W lesie na wschód od tej wsi, niedaleko jeziora Królówek, przy drodze na tzw. Grądy (oddz. leśny 55b) znajduje się kapliczka szafkowa powieszona na sośnie. Umieścił ją tam na przełomie lat 80. i 90. XX wieku nieżyjący już pan Łukowski z Nowej Wsi, w podziękowaniu za ocalenie. Po zakończeniu II wojny światowej, przez 2 lata ukrywał się on w tej okolicy w szałasie przed funkcjonariuszami Urzędu Bezpieczeństwa, którzy poszukiwali go za nielegalne posiadanie karabinu. Po ogłoszeniu amnestii sam się zgłosił do UB.
20. Remieńkiń. Kamienny pomnik z metalowym krzyżem i napisem „Pamiątka od wsi Remieńkinie 1912 r.” Jeden z ładniejszych pomników w okolicy.
21. Rosochaty Róg. Cmentarz staroobrzędowców założony w drugiej połowie XIX wieku. Ostatni pochówek na cmentarzu miał miejsce w 1967 roku. W roku 2003 Wigierski Park Narodowy wspólnie z Naczelną Radą Staroobrzędowców w Suwałkach uporządkował teren cmentarza.
22. Sarnetki. W pobliskim uroczysku Wierchstaw znajduje się krzyż postawiony w miejscu, w którym modlili się powstańcy 1863 roku. W 1933 roku, w 70. rocznicę powstania, z inicjatywy proboszcza z Monkiń księdza Mieczysława Mieszko i pracowników Lasów Państwowych odbyła się uroczystość poświęcenia krzyża, w której uczestniczyli uczniowie okolicznych szkół i mieszkańcy pobliskich wsi.
23. Słupie. Hipotetyczny cmentarz grzebalny przy nieistniejącej wsi. Informacja o istnieniu cmentarza pochodzi z przekazów ustnych. Krzyż postawiono w 2009 roku przy wsparciu Wójta Gminy Suwałki. Wieś Słupie została przeniesiona na zachód od Suwałk na początku XX wieku.
24. Słupie. W uroczysku Wilczy Rynek, u zbiegu Wasilczykowskiego Gościńca z drogami Bielańską i Przewłokową znajdują się 3 mogiły z okresu I wojny światowej z drewnianymi krzyżami. Są tu pochowani niemieccy żołnierze.
25. Smolany Dąb (Kopiec). Cmentarz 95 żołnierzy niemieckich i 317 rosyjskich, którzy zginęli w I wojnie światowej w latach 1914-1915.
26. Sobolewo. Cmentarz ewangelicki z pocz. XIX w. (przy drodze nad Czarną Hańczą). Zachowało się kilka kamiennych, częściowo zniszczonych nagrobków. Na płytach wyryto nazwiska rodzin dawnych sobolewskich młynarzy (właścicieli młyna w Sobolewie), wśród nich: Adolf Brenneisen 1818-1895, Mathilde Brenneisen 1824-1902 oraz chyba najstarsza płyta na tym cmentarzu, na której z trudem można odczytać E… Stoermer 1787-1851.
27. Sobolewo. Przy skrzyżowaniu dróg asfaltowych znajdują się dwa krzyże i kamienna płyta z napisem upamiętniającym przejazd przez wieś papieża Jana Pawła II w czerwcu 1999 roku.
28. Stary Folwark. Przy skrzyżowaniu drogi Suwałki – Sejny z drogą do wsi Piertanie znajduje się miejsce, w którym w dniu 8 kwietnia 1944 roku hitlerowcy rozstrzelali Mariana Daniłowicza. Pomnik upamiętnia również 24 innych członków ruchu oporu poległych w walkach i zamordowanych w hitlerowskich katowniach. Odrębna tablica poświęcona jest żołnierzom Armii Krajowej zamordowanym przez NKWD i UB. Wśród 4 nazwisk znajduje się Alfred Lityński, pseudonim „Leśny”.
29. Stary Folwark. Przy drodze w kierunku Leszczewka obok siebie w jednym ogrodzeniu i pod jednym krzyżem są dwa pomniki: a) Mogiła polskiego ułana Eugeniusz Frinta z czasu walk polsko-litewskich z 1920 roku (wykonana i ufundowana przez Jana Górala). b) Kamień upamiętniający pobyt papieża Jana Pawła II w czerwcu 1999 roku nad Wigrami.
30. Stary Folwark. Tablica pamiątkowa poświęcona dr. Alfredowi Lityńskiemu ustawiona przed budynkiem Muzeum Wigier. W budynku tym w latach 19271939 mieściła się Stacja Hydrobiologiczna, którą kierował dr Alfred Lityński. Autorem brązowej płyty jest rzeźbiarz Jan Bohdan Chmielewski, w tym miejscu została ustawiona w 2009 roku, wcześniej tablica była ustawiona przed budynkiem Dyrekcji WPN w Krzywem.
31. Wigry. Na terenie pokamedulskiego zespołu klasztornego znajduje się kilka tablic: Tablica pamiątkowa poświęcona Wiktorowi Winikajtisowi, umocowana na murze Domu Furtiana przy bramie wjazdowej do klasztoru, o następującej treści: „Tu żył, pracował i tworzył Wiktor Winikajtis 1927 – 1994. Przewodnik po Wigrach, nazywany Ostatnim Kamedułą. Twórca samorodny”.
a) Niewielka tablica upamiętniająca warszawskich harcerzy uczestniczących w obozach instruktorskich nad Zatoką Hańczańską. Znajduje się na również niewielkim kamieniu leżącym niedaleko klasztornej studni. Tablica na kamieniu została ufundowana i ulokowana w 1993 roku, przez harcerzy Harcerskiego Ruchu Ochrony Środowiska imienia świętego Franciszka z Asyżu.
b) Tablica upamiętniająca pobyt Ojca Świętego Jana Pawła II w wigierskim klasztorze w dniach 8-10 czerwca 1999 roku. Znajduje się na ścianie Kaplicy Kanclerskiej, gdzie urządzono papieski apartament.
32. Wigry. Na półwyspie na zachód od zabudowy dawnego klasztoru kamedułów znajduje się kamienny obelisk upamiętniający 2-dniowy pobyt papieża Jana Pawła II nad Wigrami podczas jego pielgrzymki do Polski w czerwcu 1999 roku.
33. Wysoki Most. Krzyż z rzeźbioną figurą Chrystusa Frasobliwego. Został ustawiony w 2000 roku przy drodze asfaltowej niedaleko mostu na Czarnej Hańczy. Dębowy krzyż został wykonany przez braci Karaś podczas pleneru rzeźbiarskiego, który odbywał się w Smolanach.
Fotografie: Jarosław Borejszo
Materiały i opracowania:
Janusz Mackiewicz;Cmentarze wojenne z okresu I wojny światowej w pow. augustowskim, sejneńskim i suwalskim /W:/ Biuletyn konserwatorski województwa podlaskiego, Zeszyt 8-9, Białystok 2003.
Rejestr zabytków województwa podlaskiego opracowany przez Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w Warszawie.
Artykuł opublikowany w kwartalniku WIGRY Nr 3/2011 (cz. 1.) i 4/2011 (cz. 2.)
© Wigierski Park Narodowy