WIGRY I MAGDALENOWO

Anna i Maciej Ambrosiewiczowie

 

Wieś Wigry i pokamedulski zespół klasztorny na Półwyspie Wigierskim. Fot. P.Malczewski
Wieś Wigry i pokamedulski zespół klasztorny
Fot. P.Malczewski

Nazwa Wigry odnosi się zarówno do jeziora jak i wsi Wigry. Znamy kilka legend związanych z pochodzeniem tej nazwy. Jedna z nich mówi o pobycie Wielkiego Księcia Litewskiego Witolda, który w drodze powrotnej z wyprawy wojennej, z Państwa Zakonnego, zatrzymał się tutaj na odpoczynek i spotkał czterech brodatych mężczyzn. Na pytanie księcia: „Kim jesteście?”, odpowiedzieli: „vyrai”, czyli – mężczyźni – w języku litewskim lub jaćwieskim. Ci legendarni „mężczyźni” – uważani są za ostatnich Jaćwingów. Po upadku Jaćwieży, kiedy zostali pokonani przez Krzyżaków w 1283 roku, skryli się na wyspie jeziora. Książę Witold, nie znając nazwy jeziora, zaczął je nazywać najpierw Vyru, a potem Vygriu [Wigry].

Znana jest jednak inna wersja tej legendy, przytaczana przez Połujańskiego; według niej nad jezioro zawędrował w czasie łowów król Jagiełło, który miał spotkać owych „brodatych mężów”. Jak twierdzi litewski regionoznawca Eugenijus Petruskevicius (autor artykułu: „Po siedmiokroć proste jezioro”, „Aušra” 1998/3.), odnosząc się do pierwszego wariantu legendy, została ona wymyślona przez Polaków, bowiem “dla Litwinów jest rzeczą z dawien dawna oczywistą, że w owych czasach, w piętnastym stuleciu, jeśli nawet Litwin spotkałby Jaćwinga, nie ulega wątpliwości, że dogadałby się z nim, bowiem języki obu niezbyt się różniły”. Tym niemniej można założyć, że spotkano tutaj na początku XV wieku najprawdopodobniej niedobitki Jaćwingów, a także to, że nazwa jeziora jest pochodzenia jaćwieskiego. Pochodzi ona prawdopodobnie od wyrazu jaćwieskiego „vingrus”, tj. krzywy, kręty, falujący. Jaćwingowie mogli nazywać jezioro, które, jak mówią ludzie, jest „siedem razy proste”, Vingrus, tj. kręte jezioro. Od nazwy jeziora pierwsza osada odnotowana w archiwaliach była nazywana również Wigrami.

Zasobne w grubego zwierza lasy skłoniły władców do zbudowania tutaj dworu myśliwskiego na wyspie jeziora Wigry, w którym bywali zarówno królowie polscy (m.in. Władysław Jagiełło), jak i litewscy książęta. Z czasem pozwolenia na pozyskiwanie dóbr puszczańskich (tzw. wchody) przyznawano służbie leśnej (osacznikom) i poddanym (bartnikom, sianożęcom, budnikom, smolarzom), których obecność stała się zalążkiem pierwszych osad i wsi.


Wyspa wigierska na XIX wiecznej mapie

Dwór myśliwski za czasów króla Władysława IV Wazy został rozbudowany. Jednak największe zmiany miały miejsce za sprawą zakonu kamedułów, który otrzymał w 1667 roku decyzją Jana II Kazimierza wyspę Wigry. Rok później zakon stał się właścicielem obu puszcz - Przełomskiej i Perstuńskiej, czyli ogromnego obszaru.

Poprzez fundację klasztoru na Wigrach Jan Kazimierz chciał pozyskać u Boga odwrócenie klęsk trapiących Rzeczpospolitą przez cały czas jego panowania . Na terenie puszcz król zastrzegł sobie prawo do polowań. Ponadto zobowiązywał fundatora do wzniesienia na wigierskiej wyspie kościoła i klasztoru dla dwunastu zakonników. Zakonnicy przybyli do Wigier w 1668 roku. W pierwszym etapie adaptowali liczne budynki, znajdujące się na terenie wyspy.

Dwór oraz inne budynki służące goszczącym tu myśliwym były drewniane. Zdecydowano się nadsypać wzgórze i wzmocnić je masywnymi murami oporowymi. W roku 1671 pożar zniszczył drewnianą siedzibę kamedułów. Niewielki, również drewniany kościół odbudowano dopiero w 1678 roku.

Dwa lata później dla potrzeb wiernych został zbudowany, nieopodal półwyspu klasztornego, drugi drewniany, kościół pod wezwaniem Marii Magdaleny. Od wezwania kościoła pochodzi nazwa wsi – Magdalenowo. Znajdował się on na terenie obecnego cmentarza parafialnego. Budowa dwóch kościołów w niewielkiej od siebie odległości wynikała z reguły kamedulskiej. Kościół klasztorny był przeznaczony jedynie dla zakonników.


Wigry, zespół poklasztorny.
Grafika A.Misierowicza. 1855 r.

W latach 70. XVII wieku z pewnością został opracowany plan budowy całego założenia klasztornego, który systematycznie realizowano. Po wzniesieniu murów oporowych utrzymujących taras dolny zbudowano, prawdopodobnie z drewna, tzw. Stary Erem. W latach 1694-1745 postawiono murowany kościół.

Warto pamiętać, że do początku XX wieku wieś Magdalenowo i Wigry leżały blisko głównej drogi prowadzącej z Suwałk do Sejn. Wcześniej był to ważny szlak prowadzący z Prus na Litwę. Wieś Magdalenowo była oddzielona od Półwyspu Wigierskiego kanałem. Pomiędzy wsią a jeziorem biegła droga prowadząca z Prus na Litwę. Bieg drogi był zapewne związany z umiejscowieniem brodu na rzece Czarnej Hańczy. Istnieje on do chwili obecnej, w miejscu, gdzie położony jest mostek przy ścieżce prowadzącej do Czerwonego Folwarku. Zapewne tak zwane nawsie (centralna część wsi) znajdowało się wzdłuż drogi pomiędzy brodem a jeziorem Wigry.


Mostek nad Czarną Hańczą we wsi Wigry,
w miejscu dawnego brodu. Fot. M.Kamiński

Po trzecim rozbiorze Rzeczypospolitej rząd pruski skonfiskował w 1796 roku dobra kamedulskie. Zakonnikom pozwolono użytkować jedynie tereny Półwyspu Wigierskiego. W roku 1800 nastąpiła kasata klasztoru, a zakonników przeniesiono do warszawskich Bielan. Klasztor z kościołem został ustanowiony siedzibą nowego biskupstwa wigierskiego. W 1823 biskupstwo zostało przeniesione do Sejn, a w Wigrach ustanowiono parafię. Prusacy utworzyli ekonomię wigierską, aby łatwiej administrować dawnymi kamedulskimi dobrami. W roku 1816 już w innej sytuacji politycznej (włączenie tej części Rzeczpospolitej do zaboru rosyjskiego w ramach Królestwa Polskiego) Adam Radłowski sporządził szkic Półwyspu Wigierskiego, gdzie pokazał plan wzgórza klasztornego, a także zabudowania folwarczne na południe i północ od wzgórza; na tym szkicu widoczna jest głęboko wchodząca w półwysep zatoka połączona dwoma kanałami, z których jeden łączy się z jeziorem. Obecnie ten kanał jest jedynie częściowo zachowany i przypomina nieco rów melioracyjny. Półwysep jest oddzielony od stałego lądu kanałem, istniejącym do chwili obecnej. Na szkicu widoczne jest „karczmisko”, czyli miejsce, gdzie wędrujący przez włości kamedulskie podróżujący mogli, a nawet musieli, skorzystać z noclegu oraz odpłatnego poczęstunku alkoholowego. Na półwyspie w zabudowaniach folwarcznych był także browar, na którego potrzeby uprawiano wówczas jęczmień, żyto i pszenicę. Był tutaj także ogród warzywny.

W kolejnych latach postępuje stopniowa dewastacja klasztoru. Odwiedzający Wigry w 1880 roku korespondent „Tygodnika Powszechnego” Wacław Rakowski zanotował: O restauracji klasztoru, jak obecnie, mowy być nie może. Cegły są sprzedawane i domy z nich stawiają w Suwałkach. W pozostałym jedynym pawilonie mieszka proboszcz wigierski (...) ks. Wojciech Olszewski, od lat już 28 zarządzający parafią, dzięki to właśnie jemu pozostałe jeszcze zabytki minionych czasów nie uległy zniszczeniu, a przechowywane są troskliwie.

Wcześniej, już w latach 40. XIX wieku, sprzedano drewniany kościół z Magdalenowa Michałowi Habermanowi, który rozebrał go i z pozyskanego materiału zbudował szkołę w Smolanach.

Wieś Magdalenowo szybko się rozwijała; w roku 1827 liczyła 21 domów, a mieszkało w niej 127 mieszkańców. Jak wynika z danych opublikowanych w roku 1880, Magdalenowo liczyło 26 domów i 215 mieszkańców, a wieś Wigry 10 domów i 54 mieszkańców.


Owiana legendami kolumna
w Wigrach. Fot. M.Kamiński

Od roku 1885 przystąpiono do naprawy poważnie zniszczonych murów oporowych dawnego klasztoru oraz częściowo zasypano piwnice. W XIX wieku na półwyspie pojawiło się kilka nowych zagród. Na barwnej mapie z połowy XIX wieku widać, jakie były tutaj zabudowania oraz jak wyglądały rozłogi pól. W Magdalenowie założono szkołę.

Pierwsza wojna światowa przyniosła wsi Wigry zniszczenia; w roku 1915 kościół, „Dom Furtiana” oraz refektarz zostały poważnie uszkodzone w wyniku ostrzału artyleryjskiego. W Wigrach i Magdalenowie zrujnowano także wiele zabudowań, w tym wspomnianą szkołę.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości przystąpiono do odbudowy kościoła, refektarza i jednego eremu, według projektów wybitnego architekta Oskara Sosnowskiego. W 1944 roku odbudowany zespół został powtórnie zniszczony w wyniku ostrzału artyleryjskiego. Po przejściu frontu, w pierwszej fazie spontanicznej odbudowy wstępnie zabezpieczono kościół i plebanię. Od roku 1947 przystąpiono do dźwigania z ruin kościoła. Prace budowlane trwały do końca lat 50., jednak restauracja jego wnętrza przeciągnęła się do początku lat 80. i praktycznie nie została zakończona do chwili obecnej. Odbudowa (rekonstrukcja) klasztoru finansowana przez Ministerstwo Kultury trwa już od lat 60. ubiegłego wieku, a budynki są użytkowane przez Dom Pracy Twórczej. Na terenie półwyspu we wsi Wigry jest kilka gospodarstw, w których mieszka kilkunastu stałych mieszkańców. Gospodarstwa są bardziej kwaterami agroturystycznymi niż zagrodami wiejskimi.

Podobny charakter zyskuje również wieś Magdalenowo, w której wiele domów pełni funkcję letniskową.

  

 (Artykuł opublikowany w kwartalniku WIGRY Nr 4/2006)

  

  

Powrót

  

Strona główna

  

  

© Wigierski Park Narodowy

webmaster