WIEŚ CZERWONY FOLWARK
Maciej Ambrosiewicz
Czerwony Folwark jest małą wsią położoną pomiędzy jeziorami Wigry i Postaw, przez które przepływa rzeka Czarna Hańcza.
Od zarania dziejów miejsce to sprzyjało budowie obozowisk i osad dzięki dogodnemu położenie przy naturalnym brodzie u nasady obecnego Półwyspu Wigierskiego. Pierwsze ślady obecności ludzi zostały tu odkryte w czasie badań towarzyszących opracowaniu Archeologicznego Zdjęcia Polski. Znaleziska wskazują na istnienie na terenie obecnej wsi Czerwony Folwark osad już w epoce kamienia, w paleolicie i mezolicie, a także w średniowieczu.
|
|
Obok Czerwonego Folwarku prowadził stary szlak z czasów pierwszego osadnictwa pojaćwieskiego z XVI wieku, chociaż nie można wykluczyć, że szlak przy Czarnej Hańczy jest znacznie starszy i prowadził z terenów Państwa Zakonnego na Litwę jeszcze w średniowieczu. Droga przecinała rzekę Czarną Hańczę pomiędzy jeziorami Postaw i Wigry. Powstawanie stałych osad nad Wigrami należy wiązać z gospodarczą i osadniczą działalnością kamedułów, którzy otrzymali te tereny od króla Jana Kazimierza II w 2. połowie XVII wieku. Pierwsze informacje pisane o Nowym Folwarku, jak wtedy nazwano tę osadę, pochodzą z 1756 roku. Przymiotnik „nowy” miał zapewne odróżnić ten folwark od „starego” Folwarku położonego na północnym brzegu jeziora, przy drodze prowadzącej z Suwałk do Sejn. Folwarkami nazywano wówczas gospodarstwa rolne, w których wykorzystywano pracę pańszczyźnianą chłopów. Podobnie rzecz się miała i w przypadku nowej kamedulskiej osady.
|
|
Kameduli, którzy tworzyli sieć osadniczą wokół Wigier, wykorzystywali dobra puszczańskie. Na początku powstawały osady budników. Budnikami nazywano na Litwie i Rusi Mazowszan, osiadających wśród lasów. Zwykle osadnicy ci, wywodzący się zarówno z włościan, jak i z zagrodowej szlachty, wziąwszy kawał lasu, stawiali sobie „budy" na mieszkanie (od czego wzięła się ich nazwa), potem kredowali, czyli karczowali na pole oznaczone części lasu oraz zajmowali się wypalaniem węgla drzewnego, wytapianiem smoły i terpentyny, pozyskiwaniem potażu, a przypadku dóbr kamedulskich również wytapianiem żelaza. Las jednak odrastał wolno, brak surowca zmuszał do zmiany trybu gospodarowania. Wylesione tereny zaczęto z czasem przekształcać w użytki rolne, a budy w osady, a potem wsie.
Nowy Folwark do roku 1796, czyli do czasu przejęcia ich włości przez Prusaków, był własnością kamedułów wigierskich. Nazwa tej miejscowości została zmieniona już po wypędzeniu kamedułów z wigierskiego klasztoru.
|
|
Na mapie Textora–Sotzmana z początku XIX wieku w miejscu Czerwonego Folwarku widnieje napis Budkoflicher S tz (brakuje jednej litery, domyślać, się można że jest to Setz, od niemieckiego czasownika setzte oznaczającego: sadzić, zasadzić, posadzić). Dlaczego doszło do zmiany nazwy w czasie, gdy terenami tymi władali Prusacy? Znalezienie odpowiedzi na to pytanie może wskazywać na powiązanie nazwy z zajęciem ludzi mieszkających w tej miejscowości. Nowy Folwark służył mnichom mieszkającym w klasztorze wigierskim. Z chwilą ustania tej bezpośredniej zależności być może mieszkańcom folwarku nowe pruskie władze powierzyły inne zadania. „Budko” pochodzi zapewne od polskiej „Budy”, czyli osady; nieco powyżej na tej samej mapie jest miejscowość mająca „Bud” w nazwie, czyli Budiriszki (dzisiejsze Burdeniszki). Nazwy miejscowości zostały na wspomnianej mapie w wielu przypadkach przekręcone i zmiana jednej czy dwóch liter w wyrazie nie jest czymś zaskakującym. Nazwa Budkoflicher Setz (?) może odnosić się do pracy wykonywanej przez ówczesnych mieszkańców; słowo flicher można łączyć z niemieckim fließend (odnoszącym się do płynącej wody) lub fließen (płynąć). Można domniemywać, że wskazano przez ten zapis obecność w tym miejscu flisaków, osób zajmujących się rzecznym spławem towarów. Flisakami byli przeważnie chłopi zamieszkujący nadrzeczne wsie, dla których spław był dodatkowym, sezonowym zajęciem. Być może mieszkający tu ludzie trudnili się właśnie spławianiem towarów, w tym zapewne i drewna.
|
|
Równie interesujące jest rozstrzygnięcie, skąd pochodzi nazwa jeziora Postaw, przez które przepływa Czarna Hańcza, i nad którą położony jest Czerwony Folwark. Postaw to staropolska jednostka miary tkanin, głównie sukna*. Postaw był jednostką stosowaną przed upowszechnieniem się systemu metrycznego. Nazwa może mieć związek z produkcją tkanin, ściślej ich filcowaniem. W kilku miejscach były folusze, gdzie filcowano wełnę i być może stąd pojawił się w nazwie jeziora wyraz Postaw.
Z ziem należących między innymi do wigierskich kamedułów Prusacy utworzyli w 1800 roku tak zwaną ekonomię królów pruskich. Zasadnicza część dóbr kamedulskich weszła w skład ekonomii Wigry. Nowy Folwark stanowił część majoratu Hutta. Wchodzące w jej skład folwarki wchodziły do tak zwanej „naczelnej dzierżawy ekonomii Wigry”, którą tworzyły folwarki: Hutta, Papiernia, Stary Folwark i Nowy (Czerwony) Folwark.
Pierwszym ich dzierżawcą w 1800 roku został Jan Henryk Voutat, szlachcic pruski z Prus Wschodnich. Znana jest wartość majątku, jaki pozostawił Voutat. Majątek ruchomy i nieruchomy w Hucie, Starym Folwarku, Nowym (Czerwonym) Folwarku, Papierni oraz w Suwałkach (dwie kamienice) wart był 90922 zł 18 gr. Dobra wigierskie, w tym również Nowy (Czerwony) Folwark, trafiały przez kolejne pół wieku do rąk kolejnych dzierżawców.
Po upadku powstania styczniowego władze carskie dokonały reorganizacji dóbr rządowych i część z nich przeznaczyły na majoraty donacyjne. Majoraty donacyjne były to dobra ziemskie nadawane przez monarchę wyższym urzędnikom państwowych lub wysokim rangą wojskowym jako forma nagrody i uposażenia. W praktyce były to nadania dla zasłużonych poskromicieli powstania i urzędników. Wśród obdarowanych znalazł się generał lejtnant Mikołaj Gonecki, dowódca 3. Dywizji Grenadierskiej. Ukazem carskim podpisanym 23 września 1868 roku w Carskim Siole generał Gonecki otrzymał: „folwarki Hutta, Stary, Nowy (czyli Czerwony) Folwark, Piotrową Dąbrowę; należący do dóbr Wigry młyn wodny z osadą we wsi Tartak, folwark Papiernia, młyn wodny z kawałkiem ziemi w mieście Suwałkach, folwarki Jesionowo, Kuków i Zdrojczyszki, a także kawałek lasu z leśnictwa suwalskiego dla wyrównania czystego rocznego dochodu do trzech tysięcy rubli”.
|
|
W rękach rodziny Goneckich majorat pozostawał do czasu I wojny światowej. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości został on przejęty przez Skarb Państwa. W latach 20. XX wieku doszło do podziału Nowego Folwarku na Nowy Dwór i Czerwony Dwór (w północnej części wsi). Na Mapie Taktycznej Polski z roku 1929 (arkusz Suwałki – pas 32, słup 36) są wskazane tutaj dwie nazwy: Nowy i Czerwony Dwór. Wielkość wsi jest dość trudna do określenia. Obecnie jest tutaj 18 gospodarstw domowych. Jednak w wieku XVIII była to osada jednodworcza. Wieś rozrastała się powoli, co możemy stwierdzić na podstawie map i zdjęć już z połowy wieku XX. Charakter wsi służebnej (folwarcznej) oznaczał, że mieszkano głównie w budynkach wielorodzinnych, potocznie określanych jako czworaki. Budynki te stały jeszcze do lat 60. XX wieku.
W okresie międzywojennym zespół jezior wigierskich był eksploatowany przez prywatne osoby. Po uregulowaniu przywilejów rybołówstwa brzegowego, popularnie nazywanych serwitutami brzegowymi, w Czerwonym Folwarku w latach 1936-1937 rozpoczęło działalność gospodarstwo rybackie. W czasie II wojny światowej gospodarstwo działo dalej pod niemieckim zarządem i kierował nim do roku 1943 fischmeister August Brandt. Niemieccy okupanci prowadzili rabunkową eksploatację jezior wigierskich. Po wojnie powstało tu Państwowe Gospodarstwo Rybackie, które funkcjonowało do 1993 roku (Zakład Rybacki Augustów, brygada Wigry). Stara, przeważnie drewniana zabudowa Czerwonego Folwarku została u schyłku lat 60. ubiegłego wieku zastąpiona przez nowe murowane obiekty. Po likwidacji Państwowego Gospodarstwa Rybackiego brygadę rybacką i budynki przejął Wigierski Park Narodowy.
|
|
W bazie rybackiej w Czerwonym Folwarku, która od chwili przejęcia przez park, służy zabiegom czynnej ochrony ichtiofauny, część pomieszczeń dawnych magazynów została zaadaptowana na potrzeby wystaw: „Historia i tradycje rybołówstwa nad Wigrami” oraz „Nadwigierskie militaria”. Oprócz filmów o tematyce rybackiej i posterów, można tu zobaczyć wiele ciekawych eksponatów. Zapraszamy!
Zdjęcia archiwalne pochodzą ze zbiorów rodziny Andruszkiewiczów z Rosochatego Rogu.
________
* W różnych regionach wielkość postawu była różna – długość wahała się od 27 do 62 łokci (1 łokieć = 59,6 cm). W XIX wieku – nawet od 12 do 64 łokci, średnio 32. Szerokość postawu zależała od techniki lub organizacji produkcji materiału (w danym regionie), a także od jego przeznaczenia i jakości (im wyższa jakość materiału, tym większe były rozmiary postawu). Bela sukna często liczyła 10–12 postawów.
(Artykuł opublikowany w kwartalniku WIGRY Nr 2/2012)
© Wigierski Park Narodowy