Ważki – latające smoki

Dawid Marczak, Kampinoski Park Narodowy, Dział Nauki i Monitoringu Przyrody,
ul. Tetmajera 38, 05-080 Izabelin

Ważki to owady amfibiotyczne. Larwy są ściśle związane z środowiskami wodnymi: rzekami, kanałami, jeziorami, stawami itd., natomiast dorosłe osobniki pędzą nadwodny tryb życia. Z reguły przebywają w okolicy zbiorników lub cieków wodnych, jednak w okresie poprzedzającym rozród i po rozrodzie chętnie polują na leśnych ścieżkach i polanach, oraz suchych łąkach czy wrzosowiskach. Samce wielu gatunków w okresie rozrodu nie opuszczają brzegów wód. Są terytorialne i przepędzają każdego rywala ze swoich kilku metrów powierzchni nad wodą. Latając (np. żagnice) lub przesiadując w centralnej części terytorium (np. ważkowate) wypatrują nowych samic, które pojawiają się w ich rewirach. Zarówno dorosłe ważki jak i ich larwy są drapieżnikami i odżywiają się innymi owadami. Niektóre gatunki ważek polują nawet na inne osobniki swojego gatunku lub gatunków pokrewnych.

Pośród krajowych ważek wyróżniamy dwie grupy. Pierwszą stanowią ważki równoskrzydłe (Zygoptera) – o ciele delikatnym i smukłym i skrzydłach składanych w spoczynku pionowo nad ciałem. Cechą je wyróżniającą jest podobny kształt i wielkość 1 i 2 pary skrzydeł. Do dnia dzisiejszego stwierdzono w Polsce 73 gatunki ważek.

a. Świtezianka (Calopteryx) – 2 gatunki: świtezianka dziewica (C. virgo) i świtezianka błyszcząca (C. splendens)

a. Straszka (Sympecma) – 2 gatunki: straszka pospolita (S. fusca) i straszka syberyjska (S. paedisca)

b. Pałątka (Lestes) – 6 gatunków: pałątka południowa (L. barbarus), pałątka niebieskooka (L. dryas), pałątka wielkoplama ( L. macrostigma), pałątka pospolita (L. spomsa),
pałątka mała (L. virens), pałatka zielona (L. viridis)

a. Tężnica (Ischnura) – 2 gatunki: tężnica wytworna (I. elegans) i tężnica mała
(I. pumilio)

d. Łątka (Coenagrion) – 7 gatunków: łątka zielona (C. armatum), łątka halabardówka (C. hastulatum), łątka wiosenna ( C. lunulatum), łątka ozdobna (C. ornatum), łątka dzieweczka (C. puella), łątka wczesna (C. pulchellum) i łątka zalotna (C. scitulum)

e. Oczobarwnica (Erythromma) – 3 gatunki: oczobarwnica jeziorna (E. lindenii), oczobarwnica większa (E. najas) i oczobarwnica mniejsza (E. viridulum)

b. Żagnica (Aeshna) – 9 gatunków: żagnica południowa (A. affinis), żagnica zielona (A. viridis), żagnica wielka (A. grandis ), żagnica ruda (A. isoceles), żagnica sina (A. cynaea), żagnica jesienna (A. mixta), żagnica torfowa (A. juncea),
żagnica północna (A. caerulea) i żagnica torfowcowa (A. subarctica)

c. Husarz (Anax) – 3 gatunki: husarz władca (A. imperator), husarz wędrowny (A. ephippiger) i husarz ciemny (A. parthenope)

a. Gadziogłówka (Gomphus) – 2 gatunki: gadziogłówka zwyczajna (G. vulgatissimus) i gadziogłówka żółtonoga (G. flavipes)

c. Smaglec (Onychogomphus) – 1 gatunek: smaglec ogonokleszcz (O. forcipatus)

a. Szklarnik (Cordulegaster) – 2 gatunki: szklarnik górski (C. bidentata) i szklarnik leśny (C. boltonii)

b. Miedziopierś (Somatochlora) – 4 gatunki: miedziopierś górska (S. alpestris), miedziopierś północna (S. arctica), miedziopierś metaliczna (S. metallica) i miedziopierś żółtoplama (S. flavomaculata)

a. Ważka (Libellula) – 3 gatunki: ważka żółta (L. fulva), ważka czteroplama (L. quadrimaculata) i ważka płaskobrzucha ( L. depressa)

b. Lecicha (Orthetrum) – 4 gatunki: lecicha białoznaczna (O. albistyllum), lecicha południowa (O. brunneum), lecicha pospolita ( O. cancellatum) i lecicha mała (O. coerulescens)

d. Zalotka (Leucorrhinia) – 5 gatunków: zalotka większa (L. pectoralis), zalotka czerwonawa (L. rubicunda), zalotka białoczelna ( L. albifrons), zalotka spłaszczona (L. caudalis) i zalotka torfowcowa (L. dubia)

e. Szablak (Sympetrum) – 9 gatunków: szablak czarny (S. danae), szablak przypłaszczony (S. depressiusculum), szablak żółty (S. flaveolum), szablak wędrowny (S. fonscolombii), szablak południowy (S. medridionale), szablak przepasany ( S. pedemontanum), szablak krwisty (S. sanguineum), szablak późny (S. striolatum) i szablak zwyczajny
(S. vulgatum).

Ciało ważek składa się z trzech odcinków: głowy, tułowia i odwłoka. Na głowie znajdują się duże oczy złożone zbudowane maksymalnie z około 28000 ommatidiów czyli pojedynczych, prostych oczek. Mogą one zajmować prawie cała powierzchnię głowy (ważki różnoskrzydłe) lub mogą być umieszczone na bokach głowy (ważki równoskrzydłe). Oprócz tych dużych oczu na wierzchu głowy mogą znajdować się oczka proste nazywane przyoczkami. Czułka ważek są bardzo krótkie i trudno zauważalne. Na spodniej stronie głowy znajduje się mocny aparat gębowy typu gryzącego z silnymi żuwaczkami.

Tułów ważek zbudowany jest z trzech segmentów: przedtułowia, śródtułowia i zatułowia. Jest on bardzo masywny gdyż znajdują się w nim silnie mięśnie poruszające skrzydłami. Skrzydła są umieszczone na 2 i 3 segmencie tułowia, natomiast odnóża w liczbie trzech par znajdują się po jednej parze na każdym segmencie tułowia. Skrzydła ważek równoskrzydłych są delikatne i gęściej użyłkowane, natomiast skrzydła ważek różnoskrzydłych są mocniejsze, a żyłki są rzadziej rozmieszczone.

Odwłok ważek zbudowany jest z 10 segmentów. Odwłok może być wąski, długi i cylindryczny (Zygoptera) lub szeroki, krótki i spłaszczony (Anisoptera).

Ważki są zazwyczaj rozmaicie ubarwione. Spotykamy u nich różnorodne barwy od jasnej, kremowej, przez błękitne, czerwone, zielone po czarne. Barwa ciała może być pigmentowa gdy komórki oskórka są wysycone barwnikiem – najczęściej jest to barwa żółta lub brunatna. Drugim typem ubarwienia jest barwa strukturalna, która powstaje na skutek rozpraszania się światła na mikroskopijnych listewkach pokrywających powierzchnię ciała – najczęściej jest to metaliczna barwa niebieska i zielona. Dodatkowo u niektórych gatunków na wierzch ciała są wydzielane kuleczki parafinowe, które powodują złudzenia zabarwieni ciała na błękitno lub szaro.

Larwy ważek żyją pod wodą. Są one wyspecjalizowanymi drapieżnikami polującymi na drobne bezkręgowce wodne – ośliczki, pijawki, larwy owadów wodnych. Zdarza się jednak, że nie pogardzą swymi pobratymcami. Kanibalizm u ważek, zarówno larw jak i form dorosłych jest dość powszechny. Niektóre larwy potrafią upolować mała rybkę lub kijankę. W zdobywaniu pokarmu larwa ważki posługuje się wyspecjalizowaną wargą dolną przekształconą w łyżeczkowaty twór – tzw. maską.

Czas życia larwy ważki jest zróżnicowany gatunkowo i trwa od kilku miesięcy do kilku lat. Larwy w czasie swojego życia kilkukrotnie linieją powiększając swoje rozmiary. Pod koniec życia larwalnego przestają pobierać pokarm i przygotowują się do ostatniego linienia podczas którego z osłon larwalnych wychodzi dorosła ważka. Ta ostatnia linka może nastąpić na roślinności nadwodnej lub piaszczystym dnie (gadziogłówki). W trakcie przeobrażenia oskórek na tułowiu larwy pęka i przez szczelinę wychodzi młodociana ważka. Początkowo ma ona małe, poskręcane skrzydełka. Po wyjściu z osłony larwalnej następuje napompowanie skrzydeł hemolimfą do ich naturalnego rozmiaru. Następnie ważka siedzi jakiś czas aby wyschnąć i umożliwić miękkiemu oskórkowi stwardnienie. Po kilku godzinach młoda ważka jest gotowa do lotu. Większość gatunków po wylęgu, przed rozrodem opuszcza okolice zbiorników i cieków gdzie żyły jako larwy. Lecą w ciepłe i suche miejsca gdzie dojrzewają płciowo. Po pewnym czasie wracają nad wodę aby odbyć gody.

Samce ważek są terytorialne i zajmują różne areały osobnicze – od metra kwadratowego brzegu do nawet kilkunastu metrów linii brzegowej. Warto jednak zauważyć, iż większość ważek nie związuje się z terytorium na stałe. Niektóre gatunki potrafią zmieniać terytorium kilkukrotnie w ciągu dnia. Wśród samców można wyróżnić dwa typy zachowań terytorialnych. Jedne gatunki preferują siedzenie i wypatrywanie przeciwnika (obserwatorzy, np. świtezianka), inne wolą oblatywać i kontrolować swoją strefę (oblatywacze, np. żagnice). Samice latają nad całym zbiornikiem wlatując do różnych areałów samców, często także kopulują z kilkoma samcami.

Kopulacja u ważek trwa różnie długo – od kilku minut do kilku godzin, a na czas kopulacji ważki formują tzw. tandem kopulacyjny. Po kopulacji samice składają jaja do wody lub tkanek roślinnych. Podczas składania jaj, u niektórych gatunków samce asystują samicy, odstraszając potencjalnych rywali.

Rekordzistką wśród ważek, żyjącą najdłużej, bo prawie cały rok jest rodzaj straszka. Owady dorosłe obu gatunków w naszej strefie klimatycznej zimują i pojawiają się już wczesną wiosną – nieraz w marcu.

Na kolejne ważki należy poczekać aż do pełni wiosny. Pod koniec ciepłego kwietnia lub w początkach maja zaczynają się lęgnąć żagniczka wiosenna, ważka czteroplama, szklarka zielona, zalotka czerwonawa czy łątka halabardówka. W pełni wiosny, a więc na przełomie maja i czerwca spotykamy już wszytskie łątki, łunice, piórnoga i pierwszą zagnicę – rudą. Czasem latają już ważka płaskobrzucha i lecicha pospolita. W lecie latają wszytskie pałątki, oczobarwice, żagnice, husarze, zalotki oraz pojawiają się pierwsze szablaki.

Jesień do okres kiedy większość ważek ginie, jednka można jeszcze spotkać niektóre żagnice (siną i jesienną) i szablaki.

W Polsce 15 gatunków ważek podlega ścisłej ochronie gatunkowej. Jeden z tych gatunków – iglica mała jest gatunkiem, dla którego należy wyznaczać strefę ochronną wokół miejsca występowania i rozrodu. 7 gatunków ważek jest umieszczone na czerwonej liście, a 5 w czerwonej księdze. Trzy gatunki podlegają ochronie w ramach sieci Natura 2000. zestawienie gatunków chronionych przedstawia poniższa tabela.

GATUNEK	Czerwona lista	Czerwona księga	Ochrona gatunkowa	Dyrektywa Siedliskowa
Łątka zielona	CR	CR	+	+
Łątka ozdobna	CR		+
Żagnica północna	CR		+
Iglica mała	EN	EN	+
Miedziopierś północna	EN	VU	+
Miedziopierś górska	NT	EN	+
Lecicha mała	NT
Szklarnik leśny		VU	+
Straszka syberyjska			+
Żagnica torfowcowa			+
Żagnica zielona			+
Gadziogłówka żółtonoga			+
Trzepla zielona			+	+
Zalotka białoczelna			+
Zalotka spłaszczona			+
Zalotka większa			+	+

Zagrożenia ważek, to głównie procesy wywołane przez człowieka. Najwięcej gatunków zanika lub staje się coraz rzadsze ze względu na zanikanie ich siedlisk. Najczęściej jest to spowodowane dopływem zanieczyszczeń do wód. Zrzuty ścieków czy spływ powierzchniowy wód z rolnictwa z dużą dawką biogenów powoduje zarastanie jezior i przyśpieszoną eutrofizację. Siedliska zmieniają się i przestają być odpowiednie dla niektórych gatunków.

Obecnie w Polsce najbardziej są zagrożone gatunki o wąskich spektrach przystosowawczych, głównie ważki torfowiskowe. Melioracje i osuszanie torfowisk w przeszłości oraz ich szyba eutrofizacja obecnie powoduje, że na wielu torfowiskach wskutek obniżenia poziomu wód wyschły jeziora sfagnowe lub uległy przekształceniu. W nowych, mniej kwaśnych zbiornikach zaczynają pojawiać się gatunki o szerokich spektrach przystosowań. Są one zazwyczaj bardziej konkurencyjne i wygrywają z gatunkami torfowymi wypierając je z ich siedlisk.

Stan poznania ważek w polskich parkach narodowych jest bardzo różnorodny. Jedne parki są lepiej poznane i z ich obszarów znamy około 60%-70% odonatofauny krajowej. Do tej grupy dobrze zbadanych parków można zaliczyć: Wigierski PN, Kampinoski PN, Wielkopolski PN, Poleski PN. Są też parki, w których o ważkach wiemy niewiele: Babiogórski PN, PN Gór Stołowych, Karkonoski PN, Ojcowski PN i Słowiński PN.

Obecnie dzięki silnemu rozwojowi ruchu amatorskiego coraz więcej obszarów Polski będących białymi plamami jest zapełniane danymi o występowaniu ważek. W roku 2009 został wydany Atlas rozmieszczenia ważek w Polsce, który jest efektem pracy wielu osób zbierających dane w terenie. A warto podkreślić, że oznaczanie ważek jest stosunkowo łatwe. Większość gatunków można oznaczyć na podstawie dobrego zdjęcia. Warto jednak pamiętać aby na zdjęciu było widać z jednej strony wierzch ciała i odwłoka (szczególnie u łątek, zalotek czy żagnic) ale także bok ciała (żagnice, pałątki). Zawsze dobrze jest zrobić dwa zdjęcia: od góry i z boku. Ważki są bardzo wdzięcznymi obiektami do fotografowania, szczególnie łatwo jest wykonywać zdjęcia wcześnie rano, gdy ważki siedzą jeszcze dość niemrawe po chłodne nocy.

Dokładne rozpoznanie ważek w parkach narodowych z jednej strony pozwoli na poznanie gatunków cennych, które znajdują ostoje na obszarach objętych tą formą ochrony przyrody, a z drugiej strony pozwoli na zaplanowanie zabiegów ochronnych co w przyszłości może skutkować lepszą ochroną gatunków rzadkich i zagrożonych. Warto pamiętać, iż niektóre gatunki na obszarach parków maja swoje jedyne znane w Polsce stanowiska. Przykładem może być żagnica północna znana obecnie tylko z Karkonoskiego PN. Dość cenne obserwacje mogą także dotyczyć gatunków które zwiększają w Polsce swój zasięg, a nawet zakładają stałe populacje rozrodcze: lecicha białoznaczna, żagnica południowa, oczobarwnica mniejsza. Możemy także spotkać na obszarach parków gatunki migrujące, przynoszone do Polski na ciepłych prądach powietrznych z południa Europy czy Afryki: husarz wędrowny, szafranka czerwona, szablak wędrowny.

W Polsce prężnie działa Sekcja Odonatologiczna Polskiego Towarzystwa Entomologicznego. Jeżeli pracownicy parków są zainteresowani włączeniem się w poznanie rozmieszczenia ważek na obszarach polskich parków gorąco polecam wizytę na stronie tej organizacji (www.odonata.pl). Można tam znaleźć wiele cennych informacji o gatunkach ważek, a także nawiązać kontakt z profesjonalistami, którzy z chęcią pomogą w oznaczaniu gatunków.