Zbigniew Bogusławski
[artykuł z książki "X lat Wigierskiego Parku Narodowego" (Wydawnictwo Włodzimierz Łapiński, Krzywe, 1999,230 pp.] z późniejszymi poprawkami.


Fauna

Wigierski Park Narodowy stanowi część zwartego kompleksu Puszczy Augustowskiej, toteż fauna Parku jest charakterystyczna również dla tego obszaru puszczańskiego. Świat zwierząt podobnie jak szata roślinna jest również bogaty, choć jeszcze stosunkowo mało pozorny. Dotyczy to przede wszystkim bezkręgowców stanowiących najliczniejszą grupę organizmów zwierzęcych. Świat kręgowców reprezentowany jest przez 46 gatunków ssaków, 204 gat. ptaków, 5 gat. gadów, 12 gat. płazów i 32 gat. ryb.

Dość dobrze poznane są duże ssaki, zarówno ze względu na łatwość obserwacji, jak i istotne dla środowiska skutki ich obecności.

Największym przedstawicielem rzędu drapieżnych występujących na terenie Parku jest wilk (Canis lupus). Obecność jego stwierdzana jest corocznie. Na terenie Puszczy Augustowskiej liczebność wilków oceniana jest na około 80 sztuk. Znacznie częściej penetrowane są przez wilki południowe obszary Parku (Obręb Maćkowa Ruda), natomiast w ostatnich latach nie zaobserwowano ich obecności w położonym na północy Obrębie Wigry. Główną część diety wilków stanowią jeleniowate i dziki, co w pewnym stopniu wpływa na stan populacji tych zwierząt.

Rodzinę psowatych oprócz wilka na terenie Parku reprezentują również lis i jenot. Lis (Vulpes vulpes) jest pospolicie występującym gatunkiem w wielu środowiskach zarówno leśnych jak i polnych. Jenot (Nyctereutes procyinoides) przywędrował na te tereny ze wschodu w latach pięćdziesiątych. Jest więc gatunkiem obcym dla naszej fauny. Jego liczebność jest porównywalna, a czasem większa niż lisów. Prowadzi nocny tryb życia, a w jego diecie poza pokarmem zwierzęcym znajduje się sporo pokarmu roślinnego, zwłaszcza jesienią. Najtrudniejsze okresy zimowe jenoty przesypiają. Jako gatunek obcy wywiera niekorzystną presję na ptactwo gniazdujące na ziemi i drobną faunę.

W ostatnich latach nie zaobserwowano bezpośredniej obecności rysia w Parku. Występuje on bardzo nielicznie na terenie Puszczy Augustowskiej. Z uwagi na to, iż prowadzi samotny tryb życia, a areały zajmowane przez poszczególne osobniki są bardzo duże (jeden osobnik zajmuje rewir ok. 100 km2), uwzględniając również skryty tryb życia tego gatunku, przyjąć można, że okresowo występuje także na terenie Wigierskiego Parku Narodowego.

Z rodziny łasicowatych na terenie Parku występuję: wydra, kuna leśna tumak i domowa (kamionka), borsuk, gronostaj, norka amerykańska, łasica i tchórz. Nieco więcej uwagi należy poświęcić wydrze (Lutra lutra). Gatunek ten do niedawna był jeszcze bardzo nieliczny. Ostatnio, m.in. wraz ze wzrostem obszarów zalanych wodą, co ma związek w obecnością bobrów w tym rejonie, liczebność wydr wyraźnie wzrosła.

Drugim z tej grupy gatunkiem, który do niedawna nie występował na terenie Parku, jest norka amerykańska (Mustela vison). W naturalnych warunkach zamieszkuje Amerykę Północną. W całym świecie hodowana jest jako cenne zwierzę futerkowe. Rola norki w środowisku nie została jeszcze dokładnie zbadana. Pojawieniu się jej zdziczałych form na swobodzie przypisuje się m.in. spadek liczebności ptactwa wodno-błotnego. Norka amerykańska zajęła niszę ekologiczną zajmowaną dotychczas przez nie spotykaną już norkę europejską.

Na terenie Parku zaobserwować można 3 gatunki: jeleniowatych - łosia, jelenia i sarnę. Charakterystyczne dla nich jest to, iż samce nakładają poroże, które co roku jest zrzucane. Na podstawie wyglądu samego poroża nie można jednak określić wieku osobnika. Jeleniowate oraz dzik w skali całego kraju stanowią gatunki o znaczeniu gospodarczym.

Łoś (Alces alces) jest najpotężniejszym przedstawicielem rodziny jeleniowatych.

Ze szczątkowej populacji nadbiebrzańskiej z lat czterdziestych składającej się z kilku zaledwie osobników, udanej introdukcji w Kampinoskim Parku Narodowym kilkunastu łosi w latach pięćdziesiątych oraz imigracji osobników z terenu Związku Radzieckiego ukształtowała się populacja, która w skali kraju na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych osiągnęła ok. 6 tys. sztuk. Obecnie liczebność ta spadła do takiego stopnia, że rozważane jest całkowite zaniechanie pozyskania łosia na pewien okres.

Na obszarze Parku łoś występuje generalnie niezbyt licznie, choć inwentaryzacja z roku 1998 wykazała liczebność około 30 sztuk i zagęszczenie 3,5 szt./1000ha. Na terenie Puszczy Augustowskiej zagęszczenie to wyniosło w tym czasie 2,6 szt./1000ha. W okresie letnim łoś przebywa w kompleksach leśnych obfitujących w torfowiska i bagna, często położone nad wodami. W okresie zimowym zmienia swoje ostoje i przenosi się do młodników sosnowych gdzie jest sprawcą wielu uszkodzeń drzew polegających na ogryzaniu kory (spałowaniu) i łamaniu wierzchołków drzew.

Jeleń szlachetny (Cervus elaphus) na tereny Puszczy Augustowskiej został przesiedlony na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych z regionu olsztyńskiego i białostockiego. Jest to ekotyp jelenia mazurskiego.

Miejscowa populacja jeleni, która występowała na obszarze puszczy jeszcze w okresie międzywojennym w czasie wojny wyginęła.

Liczebność jeleni na terenie Parku waha się w granicach od 120 do 150 szt., a zagęszczenie w/g inwentaryzacji z 1998 roku wynosi 16 szt./1000ha. Dla porównania zagęszczenie w Puszczy Augustowskiej w 1998 roku wynosiło 14 szt./1000ha i wahało się w granicach od 5szt do ponad 23szt./1000ha. Przyjęto, że optymalne zagęszczenie jeleni na terenie Puszczy powinno wynosić około 15szt./1000ha. Nadmierne ilości jeleni niekorzystnie wpływają na stany upraw i młodników, gdzie potrafią wyrządzać szkody. Są też sprawcą szkód w uprawach i plonach rolnych.

Sarny (Capreolus capreolus) pospolicie występują na obszarach puszczańskich, a także w drobnych kompleksach leśnych rozrzuconych wśród pól. Ich zagęszczenie na terenie Parku ocenione jest na ok. 30szt./1000ha.

Dość licznym zwierzęciem Wigierskiego Parku Narodowego jest dzik (Sus scrofa). Jego obecność w lesie jest bardzo pożyteczna, natomiast jest sprawcą wielu szkód w uprawach rolnych. Populacja dzików w Parku oceniana jest na ok. 100-140szt. Zagęszczenie w roku 1998 określono na 8,5szt./1000ha.

Najbardziej charakterystycznym gatunkiem będącym symbolem Wigierskiego Parku Narodowego, jest bóbr europejski (Castor fiber). Jest to największy z europejskich gryzoni. Jego osobliwością jest poziomo spłaszczony ogon, pokryty zrogowaciałą skórą w formie łuski, który pełni funkcję steru podczas pływania, podpory podczas przebywania na lądzie i głównego organu termoregulacji. Bóbr jest zwierzęciem ziemnowodnym, doskonale przystosowanym do bytowania w wodzie. Potrafi żerować i pracować pod wodą. Jest to zwierzę o nieprzeciętnych umiejętnościach inżynierskich. Żyje albo w norach, albo w tzw. żeremiach. Są to stożkowe budowle o wysokości dochodzącej niekiedy do 2 m. wykonane z patyków i kołków uszczelnionych mułem. W przypadku zbyt niskiego poziomu wody w rzece buduje tamy spiętrzające wodę. Tamy, piętrzące wodę średnio o 30-50 cm budowane są z kołków i patyków układanych w nurcie rzeki. Całość wylepiona jest mułem i odznacza się szczelnością i dużą wytrzymałością. Jedną z charakterystycznych właściwości bobrów jest ich zdolność do ścinania zębami drzew. Jeden bóbr potrafi w ciągu nocy ścięć grube drzewo, które następnie przegryza na kawałki i przenosi na budowaną tamę lub żeremie. Drobne gałęzie i kora stanowią pokarm bobrów. Zjadają również wiele roślin zielonych, zwłaszcza wodnych. Na terenie Parku bobry występują licznie i opanowały już niemal wszystkie dostępne dla nich siedliska. Ich liczebność oceniana jest na ok. 250 szt. w 70 stanowiskach.

Ochrona bobrów na terenach należących obecnie do Wigierskiego Parku Narodowego ma długoletnią historię. Dla ochrony tych zwierząt w 1959 roku utworzono rezerwat Ostoja Bobrów Stary Folwark na ujściu Czarnej Hańczy do Wigier, a w 1962 roku rezerwat Ostoja Bobrów Zakąty na jeziorze Wigry.

W związku z przegęszczeniem populacji w wielu miejscach poza Parkiem bobry stają się zwierzętami konfliktowymi. Związane jest to ze szkodami jakie powodują zalewając tereny i zgryzając drzewa. Konflikty te eliminowane są poprzez przesiedlanie bobrów z miejsc gdzie jest ich za dużo na inne tereny w kraju. Na obszarze Parku tego typu działań nie prowadzi się.

W środowiskach wodnych występuje nielicznie inny gryzoń obcego pochodzenia - piżmak (Ondathra zibethica).

Pola uprawne, ogrody, zadrzewienia, miedze licznie zamieszkują takie gryzonie jak: nornik, mysz polna, mysz zaroślowa oraz rzadka badylarka. Na obszarach zabudowanych spotykany jest szczur wędrowny.

W terenach polnych i na obrzeżach lasu często można spotkać zająca szaraka (Lepus eupopaeus) W kompleksach leśnych występuje bardzo rzadki zając bielak (Lepus timidus). Jest to gatunek borealny, który ma w tym rejonie swoją południowo-zachodnią granicę zasięgu.

Rząd Nietoperze (Chiroptera) reprezentowany jest w Parku przez 8 gatunków, wśród nich: mroczek późny, mroczek posrebrzany, gacek brunatny i borowiec wielki.

Wśród ssaków owadożernych (Insectivora) występuje m.in. jeż wschodni, kret, rzęsorek rzeczek i ryjówki.

W Wigierskim Parku Narodowym obserwowano występowanie 204 gatunków ptaków. Gnieździ się tu 150 gatunków, pozostałe pojawiają się regularnie na przelotach bądź zalatują sporadycznie. Liczną grupę gatunków stanowią ptaki wodne i błotne, które na obszarze jezior wigierskich znalazły dogodne warunki do bytowania. Gniazduje tu 40 gatunków z tej grupy, a dalsze 33 to gatunki przelotne.

Najliczniejszą kaczką jest krzyżówka. Drugim gatunkiem pod względem liczebności jest gągoł. Na Wigrach gnieśdzi się prawdopodobnie tracz długodzioby, którego liczebność w całej Polsce wynosi kilkadziesiąt par. Gniazduje tu czernica, głowienka oraz cyranka i cyraneczka. Sporadycznie obserwowane są nielęgowe: nur czarnoszyi, krakwa, płaskonos, podgorzałka, ogorzałka. Prawdziwą ozdobą wód jest łabędź niemy. Gnieździ się tu około 60 par łabędzi, a w okresie zimowym do zamarznięcia jezior i rzek około 400 łabędzi przebywa na jeziorach i rzece Czarna Hańcza. W okresie wędrówek na wodach Parku zatrzymują się stada gęsi zbożowej i białoczelnej, oraz mniej licznie gęgawej. Na jeziorach można zaobserwować coraz liczniej występujące kormorany, które gnieżdżą się poza terenem Parku. W przypadku wzrostu liczebności kormoranów należy liczyć się z możliwym do zauważenia ich wpływem na stan ichtiofauny w wodach Parku. Co roku na Piertach i Wigrach odzywają się samce bąka. W Parku gnieżdżą się również dwie pary bardzo już rzadkiego bociana czarnego.

Spośród spotykanych tu 16 gatunków ptaków drapieżnych, 12 to gatunki lęgowe. Najliczniej występuje myszołów i błotniak stawowy. Dość liczny jest również jastrząb i krogulec oraz kobuz i trzmielojad. Do najrzadszych gatunków lęgowych należą: kania czarna i ruda, orlik krzykliwy i błotniak łąkowy. Stwierdzono gniazdowanie  jednej pary orłów bielików, która co roku wyprowadza 2 młode.

Liczną grupą w awifaunie Parku są sowy: puszczyk, płomykówka, pójdźka, sowa uszata i włochata.

Ostatnio nielicznie występują kuraki, a wśród nich: kuropatwa, przepiórka i jarząbek. Występowanie głuszca i cietrzewia odnotowywane jest zaledwie w pojedynczych przypadkach.

Dość pospolita do niedawna łyska staje się coraz mniej liczna, natomiast co roku obserwowane jest gniazdowanie ok. 10-15 par żurawi. Często obserwowane są nad jeziorami mewy i rybitwy. Nad Czarną Hańczą i przy strumieniach spotkać można zimorodka.

W lasach stwierdzono obecność 8 gatunków dzięciołów, m.in. dzięcioła białogrzbietego, zielonego, średniego i zielonosiwego. Najliczniej reprezentowany jest rząd wróblowatych, z którego występuje 88 gatunków. Stosunkowo często spotkać można kruka i orzechówkę. Gnieździ się 5 gatunków drozdów, w tym 20-30 par droździka.

Doskonałe warunki do gniazdowania mają tu drobne ptaki związane z terenami podmokłymi: świerszczyk, strumieniówka, brzęczka, trzcinniak, trzcinniczek, łozówka, rokitniczka, podróżniczek i remiz. Występuje też 17 gatunków łuszczaków m.in. krzyżodziób świerkowy, dziwonia, ortolan, potrzos, potrzeszcz.

Z pięciu gatunków gadów warto wymienić żmiję zygzakowatą (Vipera berus), zaskrońca (Natrix natrix) i padalca (Anguis fragilis). Na miejscach nasłonecznionych często daje się zauważyć jaszczurkę zwinkę (Lacerta agilis).

Wśród 12 gatunków płazów, znajdujących tu tu dobre warunki dzięki dużej ilości zbiorników wodnych i bagien, występują: kumak nizinny, grzebiuszka ziemna, ropuchy, rzekotka drzewna i inne.

W porównaniu ze zwierzętami kręgowymi, a zwłaszcza dużymi sakami i barwnymi ptakami, bezkręgowce w znacznie mniejszym stopniu przykuwają uwagę ludzi nie związanych profesjonalnie z zoologią. Stanowią jednak ogromną większość świata zwierząt, zarówno pod względem zróżnicowania gatunkowego jak i liczebności osobników. Wśród znanych dotychczas gatunków zwierząt bezkręgowce stanowią około 95%. Z racji swojej liczebności i opanowania wszystkich środowisk, bezkręgowce odgrywają ogromną rolę w funkcjonowaniu ekosystemów.

W naszych warunkach klimatycznych liczba makroskopowo widocznych bezkręgowców dochodzi do kilku tysięcy na 1m2, a ich biomasa do kilkunastu czy kilkudziesięciu kilogramów na hektar, zależnie od zasobności siedliska. Przy udziale tej fauny w ciągu roku rozkładane są całe tony ściółki na jednym hektarze, dzięki czemu może nastąpić szybki powrót składników mineralnych do gleby. Bezkręgowce roślinne jako konsumenci I rzędu, drapieżne i pasożytnicze jako konsumenci II rzędu, nekrofagi, kaprofagi, saprofagi jako reducenci - wszystkie te bezkręgowce wraz z kręgowcami tworzą ogniwa złożonych łańcuchów i sieci pokarmowych, dzięki którym następuje w przyrodzie obieg materii i energii.

Szczególnie interesujący jest świat owadów Wigierskiego Parku Narodowego. Sprzyjające warunki do bytowania znajdują tu grupy owadów związane ze środowiskiem wodnym (ważki, chruściki, chrząszcze wodne itp.)

Występuje tu też wiele motyli wśród nich: pokłonnik osinowiec, pokłonnik kamilla, skalnik arktyczny, mieniak tęczowiec, perłowce, ogończyki. Spotkać też można trzmiela tajgowego oraz badrzo rzadką osę Dolicharespula adulterina, muchówkę Sphecomyia vittata oraz liczną grupę biegaczowatych.

Najlepiej poznana jest fauna bezkręgowców wodnych, głównie dzięki funkcjonowaniu w okresie międzywojennym Stacji Hydrobiologicznej na Wigrach. Prowadzono w niej badania nad wieloma grupami organizmów wodnych. Badania nad tymi grupami zwierząt kontynuowane są obecnie. Spośród ok. 2000 gatunków bezkręgowców wykazanych na terenie Parku, 41 to gatunki chronione. Lista tych gatunków jest ciągle otwarta i z pewnością przez wiele lat będzie uzupełniana.

.