3.13. Procesy integracji społecznej 

Badania procesów integracji społecznej na obszarze Wigierskiego Parku Narodowego zostały przeprowadzone we wrześniu 2004 roku przez zespół naukowy Instytutu Socjologii Uniwersytetu w Białymstoku, kierowany przez profesorów Andrzeja Sadowskiego i Piotra Glińskiego, przy udziale mgr Beaty Borawskiej, mgr Konrada Górnickiego, mgr Ireneusza Sadowskiego oraz 75 studentów III roku studiów socjologicznych. Objęto nimi reprezentatywną grupę mieszkańców parku i jego strefy ochronnej. Łącznie przeprowadzono 502 wywiady - 274 w parku i 228 w jego otulinie. Ponadto, wykonano badania o charakterze jakościowym, dotyczące funkcjonowania parku. Ich podstawą było 46 rozmów z mieszkańcami parku (tzw. wywiadów pogłębionych).

Streszczenie wyników

Społeczność zamieszkująca park i otulinę wyraźnie starzeje się; średni wiek mieszkańca wynosi 52 lata. Średnia liczba osób w gospodarstwie domowym wynosi 3,62 osoby, przy czym w 57,2% gospodarstw zamieszkują wyłącznie osoby dorosłe. Zaledwie 17,1% to tzw. rodziny nuklearne, składające się z dwojga rodziców oraz dzieci. Spadkowi liczby ludności na badanym terenie zapobiegają migracje.

Ponad połowa osób zamieszkujących park i otulinę nie urodziła się w miejscowości, w której obecnie żyje, a około 8,5% pochodzi spoza województwa podlaskiego. Ponad połowa przybyszów osiedliła się tu przed rokiem 1980, około 20% przybyło w latach 80, a około 30% po roku 1989, czyli po utworzeniu WPN-u.

Pracę zawodową wykonuje 37% ogółu osób dorosłych. W strukturze zawodowej zaznacza się wysoki odsetek osób o wysokim statusie społecznym (kierowników, dyrektorów, właścicieli przedsiębiorstw) – około 11%, oraz stosunkowo niski udział rolników, ogrodników i rybaków – łącznie około 33%. Ponad 20% mieszkańców parku czerpie korzyści z zasobów przyrodniczych swojej okolicy lub z prowadzenia gospodarstwa agroturystycznego; działalność tę realizuje 17% gospodarstw w parku i poniżej 6% w jego otulinie.

Przyroda, na terenie parku i otuliny wydaje się mieszkańcom zagrożona w mniejszym stopniu niż w innych częściach kraju. Zastrzeżenia dotyczą najczęściej lasów (aż 45% ocenia ich zanieczyszczenie jako średnie lub wysokie) oraz piękna krajobrazu (analogicznie 25,5%). Z przeprowadzonych badań wynika, iż wśród mieszkańców panuje poczucie podmiotowości w kwestii wpływu na środowisko. Prawie 80% jest zdania, iż „zwykły obywatel” ma wpływ na stan środowiska. Nieco mniej niż 40% mieszkańców parku i otuliny odpowiedziało twierdząco na pytanie, czy zdarzyło się im zrobić coś na rzecz środowiska naturalnego w minionym roku. Zdecydowana większość badanych za takie działanie uznało zbieranie, segregację i wywożenie śmieci (66,4%). Znacznie mniejsza liczba mieszkańców zadeklarowała dbanie o stan lasów i zieleni (12,7%) czy prowadzenie gospodarstwa w sposób ekologiczny (9,3%).

Wśród ankietowanych lekką przewagę uzyskały opinie, iż w ciągu 15 lat funkcjonowania parku stan środowiska uległ zdecydowanej lub lekkiej poprawie (35,1%) nad opiniami mówiącymi o lekkim lub zdecydowanym pogorszeniu (30,9%). Pozostałe osoby nie zauważyły żadnych zmian lub nie mają zdania na ten temat. Opinie dotyczące wpływu działań dyrekcji WPN na stan środowiska są zróżnicowane, jednak w ogólnym rozrachunku zaobserwowano przewagę ocen pozytywnych (41,5%) nad negatywnymi (34,5%). Odsetek opinii pozytywnych był wyraźnie wyższy wśród osób prowadzących gospodarstwa agroturystyczne lub zamierzających w przyszłości zająć się tą działalnością.

Na pytanie, co należałoby zrobić, aby poprawić ochronę środowiska na terenie parku, największy odsetek odpowiedzi dotyczył zwiększenia liczby pojemników do segregacji odpadów (13,4%), budowy kanalizacji i oczyszczalni ścieków (10,0%) oraz „zmian gospodarki rolnej i leśnej” (6,6%). Zaledwie 2,3% respondentów wskazało na potrzebę poprawy współpracy administracji WPN z mieszkańcami.

Mieszkańcom tego terenu WPN kojarzy się najczęściej z walorami przyrodniczymi i obszarem chronionym (44%), w drugiej kolejności z zakazami i utrudnieniami w życiu mieszkańców (27%), a następnie turystyką (16%) oraz ochroną środowiska i edukacją ekologiczną (16%). Krytycznie o działalności dyrekcji parku w pierwszym skojarzeniu wypowiedziało się 4,5% badanych, ale należy do tego dodać opinie o złej gospodarce parku (2,2%), konflikcie (1,9%) i inne negatywne skojarzenia (5,3%). Większość respondentów (63,1%) nie stwierdziło, aby w związku z zamieszkiwaniem na terenie WPN lub w jego pobliżu ponosiło jakieś koszty lub straty, w porównaniu z mieszkańcami obszarów nie objętych ochroną przyrody. Pozostali wymieniali następujące negatywne strony funkcjonowania WPN w miejscu zamieszkania: zakazy, nakazy i ograniczenia – 15,4%; straty powodowane przez zwierzynę – 12,7%; złe stosunki z dyrekcją parku – 2,3%, inne – łącznie 6,3%.

Ponad 75% mieszkańców parku i 85% mieszkańców otuliny nie musiało wprowadzać żadnych zmian w prowadzonym przez siebie lub rodzinę gospodarstwie rolnym lub firmie. Konieczność zmian w działalności w związku z funkcjonowaniem WPN-u zadeklarowało 20,7% mieszkańców parku. Najczęściej zmiany dotyczyło to: budowy domów i domków letniskowych (42,7%), możliwości eksploatacji prywatnej własności (14,9%), budowy i remontów pomostów (10,7%) oraz konieczności budowy kanalizacji (8,4%).

Połowa respondentów (50,9%) sądzi, że ochrona środowiska naturalnego nie jest dostatecznym powodem wprowadzenia ograniczeń w życiu mieszkańców parku; przeciwną opinię wyraziło 40,3% badanych. Spośród ogółu zakazów i ograniczeń za najbardziej dotkliwe dla mieszkańców respondenci uważają: zakazy, nakazy i ograniczenia w budownictwie – 36,7% oraz zakazy poruszania się po lesie (18,3%), zbierania runa leśnego (12,8%) oraz budowy pomostów (9,7%).

Ponad połowa badanych (53,5%) stwierdziła, że mieszkańcy parku i otuliny w sposób świadomy naruszają przepisy dotyczące ochrony środowiska, w tym około 18% często lub bardzo często. Największa grupa respondentów (41,5%) sądzi, że przepisy są egzekwowane wystarczająco restrykcyjnie.

Mieszkańcy dostrzegają, że największy realny wpływ na ich życie mają władze gminne - 67,5% w parku i 81,6% w otulinie, przy zdecydowanie mniejszym znaczeniu dyrekcji parku – odpowiednio 21,0% i 8,0%. Władze gminne są również uznawane za najlepszego reprezentanta interesów mieszkańców (72,7% w parku i 79,0% w otulinie). Zaledwie 6,6% respondentów z terenu parku i 1% z otuliny za najlepszego reprezentanta ich interesów uznało Stowarzyszenie Mieszkańców Wsi Wigierskich. O istnieniu takiej organizacji nie słyszało 51,9% mieszkańców parku i 75,5% mieszkańców otuliny.

Nieco mniej niż połowa badanych (48%) stwierdziła, że mieszkańcy parku i otuliny nie mają żadnego wpływu na decyzje podejmowane przez dyrekcję parku. W opinii respondentów dyrekcja parku komunikuje się z mieszkańcami, przekazując informacje głównie poprzez sołtysów (48,5%), kwartalnik „Wigry” (30,1%), leśniczych (21,5%), ogłoszenia (20,2) i programy edukacyjne (15,3%). Za najwłaściwsze formy komunikacji administracji parku z mieszkańcami badani uznali: zebrania, spotkania z pracownikami parku – 46,1%; przekazywanie informacji przez sołtysów – 14,4%, rozmowy indywidualne – 9,1% oraz spotkania z dyrektorem i zarządem parku – 5,4%.

Na terenie parku 13,6% mieszkańców uznała stosunki z dyrekcją WPN za dobre lub bardzo dobre; 40,6% za ani dobre, ani złe, a 41,4% za złe lub bardzo złe. Wśród badanych, 36% wskazało, że między mieszkańcami a dyrekcją parku zdarzają się trudno rozwiązywalne konflikty. Najważniejsze przyczyny tych sporów dotyczą: budowy, napraw, przebudowy i modernizacji budynków – 40,3%; zakazu budowy pomostów – 28,8% oraz serwitutów i spraw związanych z połowem ryb (22,8%).

W opinii badanych, dla umocnienia mechanizmów współdziałania pomiędzy dyrekcją WPN a mieszkańcami należy prowadzić dialog i dążyć do kompromisu (56,9% odpowiedzi). Zaledwie 9,0% mieszkańców widzi szanse na poprawę współdziałania w wyniku zmiany dyrektora i zmiany zarządu parku; 6,1% w zmniejszeniu restrykcyjności prawa, a 4,1% poprzez zwiększenie świadomości ekologicznej i edukację.

Streszczenie przygotowano na podstawie raportu Instytutu Socjologii UwB „Procesy integracji społecznej na obszarze Wigierskiego Parku Narodowego – wstępne opracowanie wyników badań”.