Proszę chwilę zaczekać, ładuję zdjęcia ...

  Spis treści Strona główna kwartalnik WIGRY Wigierski Park Narodowy
  

kliknij, aby powiększyć

  

  

  

  

  

  

  

  

  

OSADNICTWO I WALORY KULTUROWE

  

  

Najstarsze znaleziska archeologiczne z terenu WPN-u pochodzą sprzed dwunastu tysięcy lat. Są to zabytki krzemienne, użytkowane przez ludzi, którzy przywędrowali na te tereny za przemieszczającymi się w owym okresie w kierunku północnym stadami reniferów.

   

Zmiana formacji roślinnych (las iglasty, później mieszany) i składu gatunkowego fauny z tundrowej na leśną spowodowały daleko idące reperkusje w dziejach ówczesnych grup ludzkich. Większego znaczenia zaczęło nabierać rybołówstwo i zbieractwo. Intensywniejsza eksploatacja środowiska naturalnego w strefie pojezierzy umożliwiła przejście na częściowo osiadły tryb życia oraz spowodowała znaczny wzrost demograficzny widoczny także na terenie WPN-u. Rozpoczął się mezolit – środkowa epoka kamienia.

   

W epoce brązu (około 1800–550 p.n.e.) na omawianym obszarze zamieszkiwała ludność o tradycjach kultur paraneolitycznych i ceramiki sznurowej. Nikła liczba znalezisk datowanych na ten okres świadczy o bardzo słabym zaludnieniu, a charakter znalezisk (głównie zabytki krzemienne) o ich zapóźnieniu cywilizacyjnym.

   

W połowie VI wieku p.n.e. (około 550 roku p.n.e. – początek wczesnej epoki żelaza) docierają tu z dorzecza Dniepru grupy ludności bałtyjskiej. Najbardziej charakterystycznymi cechami nowej kultury, nazwanej kulturą kurhanów zachodniobałtyjskich są: osiedla obronne zakładane na naturalnych wzgórzach, rusztowe osiedla nawodne oraz ciałopalny, podkurhanowy obrządek pogrzebowy. Suwalszczyzna od przełomu IV i III w. p.n.e. zaczyna być intensywniej zasiedlana.

   

Pierwsze wieki po przełomie er to kolejny bardzo istotny okres w dziejach tych ziem. Plemiona zachodniobałtyjskie zamieszkujące Suwalszczyznę znalazły się pod ekonomicznym wpływem Imperium Rzymskiego. Ówcześni mieszkańcy zajmowali się uprawą zbóż, hodowlą zwierząt, produkcją żelaza i tkactwem.

   

W średniowieczu (VII–XIII wiek) tereny od dorzecza górnej Szeszupy po Biebrzę i od środkowego Niemna po Wielkie Jeziora Mazurskie zamieszkiwali Jaćwingowie – jedno z plemion zachodniobałtyjskich. Duża liczba osad wczesnośredniowiecznych odkrytych na omawianym obszarze, m.in. w Leszczewie, Leszczewku, Czerwonym Folwarku, Cimochowiźnie, Burdyniszkach, Wigrach i na wyspie Kamień, świadczy o intensywnym osadnictwie w tym okresie. Sprowadzenie do Polski Zakonu Krzyżackiego w 1226 roku stanowiło początek kresu niezależnego bytu plemion jaćwieskich. Rycerze zakonni przy pomocy władców mazowieckich, podbijali kolejne ziemie. W 1283 roku Jaćwież została ostatecznie pokonana. Ocalałych z pożogi wojennej przesiedlono w głąb terenów pruskich, części z nich udało się uciec na pograniczne obszaru Mazowsza, Rusi i Litwy, pozostali skryli się w bezkresnych lasach.

   

Po upadku Jaćwieży okolice jeziora Wigry stanowiły przez blisko dwa stulecia niezamieszkałą puszczę. Ich kolonizacji nie spowodowało wytyczenie w 1422 roku, po długim okresie wojen, granicy pomiędzy Krzyżakami a Wielkim Księstwem Litewskim, któremu przypadł obszar obecnej Suwalszczyzny. Niemniej, pod władaniem książąt litewskich rozpoczęło się w XV wieku wykorzystywanie bogactw puszczańskich. Świadczy o tym powstanie dworu myśliwskiego na wyspie jeziora Wigry, w którym bywali zarówno królowie (m. in. Władysław Jagiełło, Zygmunt August, Władysław IV Waza) jak i możnowładcy ze znaczących na Litwie rodów polskich i litewskich. Z czasem pozwolenia na pozyskiwanie dóbr puszczańskich, nazywane wchodami, przyznawano i służbie leśnej (osocznikom) i poddanym - bartnikom, sianożęcom, budnikom, smolarzom, których obecność stała się zalążkiem pierwszych osad i wsi.

   

Rozdawnictwo wchodów i nadania jezior znacznie uszczupliły własność królewską; jezioro Wigry było nią nadal w pierwszych latach panowania Zygmunta I Starego. Wpływ na kolonizowanie okolic jeziora Wigry miał podział puszczy na ziemiach pojaćwieskich pomiędzy dwory książęce. Teren ten znalazł się na pograniczu dwóch puszcz: Przełomskiej i Perstuńskiej. Osadnictwo na zachodnim pograniczu litewskim następowało od Merecza. Dopiero w początkach XVI wieku dotarło do okolic obecnej wsi Berżniki oraz jeziora Gaładuś.

   

Znaczna część puszcz na pograniczu litewsko-pruskim była własnością króla, w imieniu którego gospodarkę leśną prowadzili leśniczowie. Puszcze, których granica przebiegała w pobliżu Wigier: Przełomską i Perstuńską przemianowano w leśnictwa, które były stopniowo dzielone na ostępy. Zasadnicze jednak znaczenie dla osadnictwa okolic jeziora Wigry miała działalność zakonu kamedułów, który otrzymał w 1667 roku decyzją Jana Kazimierza wyspę Wigry. Z czasem zakon stał się właścicielem obu leśnictw (przełomskiego i perstuńskiego), ogromnego obszaru odpowiadającemu powierzchni dzisiejszej Puszczy Augustowskiej. Tutaj kameduli starali się początkowo ściągnąć osadników do wsi już istniejących, ale słabo zaludnionych, Kameduli zakładali także nowe folwarki jak i przejmowali stare po tak zwanych dożywotnikach (osobach, które otrzymały grunty w dożywotnią dzierżawę). Osobną grupę osadniczą stanowiły rudnie i smolarnie. Część z nich powstała jeszcze przed przejęciem tych terenów przez kamedułów. Na przełomie XVII i XVIII wieku do kamedułów należało dziesięć rudni w Puszczy Perstuńskiej i cztery w Puszczy Przełomskiej. Technologia wytapiania smoły z drzew powodowała ogromne spustoszenia w puszczach. Po smolarniach, w miejscu wyciętych drzew, powstawały osady rolnicze, lecz komisarze królewscy dbali o to, aby nie prowadzono zbyt intensywnej gospodarki na terenie puszczy. Kameduli we wschodniej części swoich włości nie zakładali nowych wsi. Przyczyną były zapewne zatargi z właścicielami sąsiednich ziem – dominikanami sejneńskimi.

   

Po trzecim rozbiorze Rzeczypospolitej tereny wokół jeziora Wigry znalazły się w zaborze pruskim (Prusy Nowowschodnie). Władze pruskie skonfiskowały dobra należące do kamedułów wigierskich. Na włączonych do Prus terenach z dóbr należących do królów polskich i zakonników utworzono w 1800 roku ekonomie króla pruskiego. Po przejęciu ziem zaboru pruskiego pod władanie Księstwa Warszawskiego nie została zmieniona forma organizacyjna i podział na ekonomie. Po 1815 roku Suwalszczyzna znalazła się w granicach Królestwa Polskiego. Rozpoczęła się stopniowa kolonizacja w dobrach rządowych, a następnie zapoczątkowano oczynszowanie chłopów i komasację wsi. Jeszcze w pierwszej połowie XIX wieku w puszczach rządowych pozyskiwano smołę i wypalano węgiel drzewny. Powstało wiele niewielkich osad leśnych. w II połowie XIX wieku produkcja smoły i węgla drzewnego zaczęła upadać. Nie pozwalało się również na zakładanie barci. Stare osady rudników i smolarzy zmieniały się w ubogie wsie rolnicze.

   

Do połowy XIX wieku proces kolonizowania okolic jeziora Wigry został zakończony, a ukształtowana sieć osadnicza z niewielkimi zmianami przetrwała do dzisiaj. Na początku XX wieku przestały istnieć wsie: Białe, Słupie, Wasilczyki. współczesne osadnictwo ma charakter prawie wyłącznie wiejski i w minimalnym stopniu związane jest z gospodarką leśną. Zdecydowana większość osiedli wiejskich znajduje się w otulinie wigierskiego Parku Narodowego, przede wszystkim wzdłuż wschodnich i zachodnich granic parku. w granicach parku, obejmujących poza jeziorem Wigry duże obszary leśne, jest kilka kompleksów osadniczych liczących od dwóch do pięciu wsi, połączonych siecią dróg z osiedlami na obrzeżach. Pierwszy tworzą wsie: Stary Folwark, Leszczewo, Leszczewek, Tartak i odsunięta na południe Cimochowizna. Następny kompleks obejmuje wsie przy północno - wschodnich brzegach Wigier: Wigry, Magdalenowo, Czerwony Folwark, Rosochaty Róg i zachodnia część Mikołajewa. Inny obszar należy do wysokiego Mostu i południowej części wsi Maćkowa Ruda. Ostatni z kompleksów osadniczych położony jest wzdłuż południowych brzegów Wigier. Tworzą go wsie: Bryzgiel, Krusznik, Zakąty i Czerwony Krzyż. Ponadto na terenie parku są małe osady leśne: Gawarzec, Słupie, Lipowe, Samle I i Samle II, Królówek i Wiatrołuża. Granice parku objęły też wschodnie fragmenty wsi Krzywe i Gawrych Ruda. Ze względu na przewagę rozproszonej zabudowy, szczególnie w otulinie parku, infrastruktura drogowa na całym obszarze jest bardzo rozwinięta. Część tych dróg istnieje od XVI wieku.

   

Najbardziej widocznym i znanym zabytkiem wigierskim jest klasztor Kamedułów. Klasztor i kościół został zbudowany na przełomie XVII i XVIII wieku. Po kasacie zakonu został w znacznej części rozebrany na materiał budowlany. w czasie pierwszej wojny światowej kościół został poważnie uszkodzony. Staraniem władz II Rzeczpospolitej podniesiono z ruin kościół i plebanię, zrekonstruowano też jeden erem. Druga wojna światowa przyniosła powtórnie zniszczenia. Ponownie przystąpiono do odbudowy kościoła i plebanii. od lat 60. trwały prace przy rekonstruowaniu klasztoru. Odbudowany obiekt służył jako ośrodek dla twórców.

   

Do walorów kulturowych Wigierskiego Parku Narodowego należą także: tradycyjne budownictwo ludowe, zabytki techniki, kapliczki, krzyże przydrożne oraz cmentarze.

   

Budownictwo ludowe reprezentuje formy typowe dla całego Pojezierza Suwalsko-Augustowskiego. Charakteryzuje się ono różnorodnością rozplanowania budynków, zróżnicowaniem funkcjonalnym, konstrukcyjnym, materiałowym oraz bogactwem detali zdobniczych. Materiałem budowlanym było stosowane powszechnie od wieków na tym terenie drewno iglaste. wznoszono z niego całe zagrody wiejskie - domy, różnego rodzaju budynki gospodarcze i ogrodzenia. oprócz drewna używano innych miejscowych surowców: kamieni i gliny.

   

Dominującą formą dachów w budownictwie ludowym tego terenu były dachy dwuspadowe o drewnianej konstrukcji krokwiowo- jętkowej, kryte najczęściej słomą lub drewnianymi wiórami. Po drugiej wojnie światowej tradycyjne materiały pokryciowe zastąpiono blachą i eternitem.

   

Najważniejszym obiektem w tradycyjnych budownictwie ludowym był budynek mieszkalny - chałupa. występujące na terenie Pojezierza Suwalskiego chałupy należą do tzw. form szerokofrontowych i w zależności od usytuowania wejścia dzielą się na asymetryczne (wejście w pobliżu jednego z narożników ściany frontowej) i symetryczne (wejście pośrodku ściany frontowej). Na obszarze parku dominują wzniesione najczęściej w okresie międzywojennym chałupy asymetryczne posiadające kilka wariantów rozplanowania wnętrz.

   

Ciekawą grupę stanowi budownictwo leśne. W administrowaniu WPN-u jest kilka obiektów wzniesionych w okresie międzywojennym, które nawiązują w swoich formach do budownictwa zakopiańskiego.

   

W tradycyjnym modelu samowystarczalnej gospodarki wiejskiej wiele przedmiotów codziennego użytku wytwarzano we własnym zakresie. Bardzo powszechne były tu umiejętności związane z obróbką drewna - ciesiołka, wyrób narzędzi gospodarczych, sprzętów domowych, dłubanych naczyń zasobowych, itp. Do popularnych zajęć należało też plecionkarstwo i wikliniarstwo, czyli wyplatanie ze słomy, wikliny i korzeni różnego rodzaju koszy.

   

Bardzo powszechnym zajęciem z pogranicza wytwórczości i sztuki ludowej było tkactwo nastawione przede wszystkim na zaspokojenie własnych potrzeb. wyrobem różnego rodzaju tkanin użytkowych i dekoracyjnych z lnu, wełny i bawełny zajmowało się wiele kobiet w każdej wsi jeszcze do lat 60. XX wieku. Część z tych przedmiotów została zgromadzona w izbie etnograficznej przy siedzibie Dyrekcji WPN-u w Krzywem. Przedmioty związane z tradycyjnym rybołówstwem uprawianym w wigierskich jeziorach są umieszczone na wystawie w Czerwonym Folwarku.

   

Wigierski Park Narodowy podejmuje różnorodne działania, aby chronić walory kulturowe. wspiera stosowanie tradycyjnych form w architekturze; w tym także stosowanie tradycyjnych materiałów - drewna i kamienia do budowy nowych obiektów, ale też i konserwacji starych osad należących do parku, np. krycie dachów wiórem osikowym. Park prowadzi warsztaty nauki tradycyjnych rzemiosł i wytwórstwa – rzeźbiarskie (w drewnie), garncarskie czy tkackie. warto wspomnieć, że jest kontynuowany program konserwacji i restytucji kapliczek nadrzewnych. w roku 2008 udało się wymienić niszczejący krzyż z instalacji autorstwa Gustawa Zemły nad Zatoką Krzyżańską; kompozycja ta upamiętnia mieszkańców spacyfikowanej przez hitlerowców w 1944 roku wsi Czerwony Krzyż.

   

  

  

     

dalej