Zarys dziejów osadnictwa na terenie WPN Po upadku Jaćwieży okolice jeziora Wigry stanowiły przez blisko dwa stulecia niezamie- szkałą puszczę. Ich kolonizacji nie spowodowało wytyczenie w 1422 roku, po długim okresie wojen, granicy pomiędzy Krzyżakami a Wielkim Księstwem Litewskim, któremu przypadł obszar obecnej Suwalszczyzny. Niemniej, pod władaniem wielkich książąt litewskich rozpoczęło się w XV wieku wykorzystywanie bogactw puszczańskich. Świadczy o tym powstanie dworu myśliwskiego na wyspie jeziora Wigry, w którym bywali zarówno królowie polscy (m.in. Władysław Jagiełło), jak i litewscy książęta. Z czasem, pozwolenia na pozyskiwanie dóbr puszczańskich (tzw. wchody) przyznawano i służbie leśnej (osacznikom), i poddanym (bartnikom, sianożęcom, budnikom, smolarzom), których obecność stała się zalążkiem pierwszych osad i wsi. Rozdawnictwo wchodów i nadania jezior znacznie uszczupliły własność królewską; jezioro Wigry było nią nadal w pierwszych latach panowania Zygmunta I Starego. Wpływ na kolonizowanie okolic jeziora Wigry miał podział puszczy na ziemiach pojaćwieskich pomiędzy dwory książęce. Teren ten znalazł się na pogra- niczu dwóch puszcz: Przełomskiej i Perstuńskiej. Osadnictwo na zachodnim pograniczu litewskim następowało od Merecza. Dopiero w początkach XVI wieku dotarło do okolic obecnej wsi Berżniki oraz jeziora Gaładuś. Znaczna część puszcz na pograniczu litewsko-pruskim była własnością króla, w imieniu którego gospodarkę leśną prowadzili leśniczowie. Puszcze: Przełomską i Perstuńską przemiano- wano w leśnictwa, które były stopniowo dzielone na ostępy. W roku 1639 odnotowano na tym terenie jedenaście ostępów. Od 1661 roku dzierżawczynią leśnictw: nowodworskiego, perstuńskiego i przełomskiego, a więc i terenów wokół jeziora Wigry, została Konstancja z Wodyńskich Butlerowa, wdowa po dowódcy zaciężnych wojsk cudzoziemskich Gotfrydzie Wilhelmie Butlerze, która przystąpiła do ich zagospodarowywania, przede wszystkim zaś do zakładania rudni (dymarkowych wytwórni żelaza). W roku 1668 było ich osiem, wśród nich Ruda na Hrudzie (Gawrychruda) i Ruda na Płycie (Maćkowa Ruda).
Zespół poklasztorny na Półwyspie Wigierskim.
Zasadnicze jednak znaczenie dla osad- nictwa okolic jeziora Wigry miała działalność zakonu kamedułów, który otrzymał w 1667 roku decyzją Jana Kazimierza wyspę Wigry. Rok później zakon stał się właścicielem obu leśnictw (przełomskiego i prestuńskiego), czyli ogromnego obszaru. Na tym obszarze kameduli starali się początkowo ściągnąć osadników do wsi już istniejących, ale słabo zaludnionych, lecz komisarze królewscy dbali o to, aby nie prowadzono zbyt intensywnej gospodarki na terenie puszczy. Kameduli zakładali także nowe folwarki, jak i przejmowali stare po tak zwanych dożywot- nikach (osobach, które otrzymały grunty w doży- wotnią dzierżawę). Osobną grupę osadniczą stanowiły rudnie i smolarnie. Część z nich powstała jeszcze przed przejęciem tych terenów przez kamedułów. Na przełomie XVII i XVIII wieku do kamedułów należało dziesięć rud w Puszczy Perstuńskiej i cztery w Puszczy Przełomskiej. Technologia wytapiania smoły z drzew powodowała ogromne spustoszenia w puszczach. Po smolarniach, w miejscu wyciętych drzew, powstawały osady rolnicze. Kameduli we wschodniej części swoich włości nie zakładali nowych wsi. Przyczyną były zapewne zatargi z właścicielami sąsiednich ziem – dominikanami sejneńskimi.
|
Okno z nadokiennikiem z chałupy w Leszczewku
Osadnictwo kamedulskie zajmowało tylko tereny na zachodzie. Miało to istotne znaczenie dla przyszłości Suwalszczyzny, od zachodu bowiem napływali osadnicy z Mazowsza i Prus Wschodnich, z przeważającą ludnością pocho- dzenia polskiego. Dobra kamedulskie stały się przedmiotem sporu. Z polecenia króla komisarze wyłączyli spod jurysdykcji kamedulskiej znaczną ich część. Pozostawiono im tylko tereny wokół jeziora Wigry oraz znajdujące się nad rzeką Czarną Hańczą. Zatargi pomiędzy komisarzami królewskimi a kamedułami spowodowały, że większa część puszcz z dużą ilością wsi wróciła do króla pod zarząd ekonomii grodzieńskiej. W odebranych kamedułom puszczach i wsiach nowi administratorzy (przeważnie obcego pochodzenia) zwracali baczniejszą uwagę na lepsze zabezpieczenie bogactw puszczańskich. Dla lepszego administrowania puszczami: Przełomską i Perstuńską, na ich terenie osa- dzono strażników, którym przydzielono duże gospodarstwa. W XIX wieku przekształcono je z reguły w nadleśnictwa i leśnictwa. Po trzecim rozbiorze Rzeczypospolitej tereny wokół jeziora Wigry znalazły się w zaborze pruskim (Prusy Nowowschodnie). Władze pruskie w 1796 roku skonfiskowały dobra kościelne, w tym należące do kamedułów wigierskich. Z dóbr należących do królów polskich i zakonników utworzono w 1800 roku ekonomie królów pruskich. Po przejęciu ziem zaboru pruskiego pod władanie Księstwa Warszawskiego nie została zmieniona forma organizacyjna i podział na ekonomie. Po 1815 roku Suwalszczyzna znalazła się w granicach Królestwa Polskiego. Rozpoczęła się stopniowa kolonizacja w dobrach rządowych, a następnie zapoczątkowano oczynszowanie chłopów i komasację wsi. Ten proces objął tę część puszcz w dobrach rządowych, które były kolonizowane przed rozbiorami. Jeszcze w pierwszej połowie XIX wieku w puszczach rządowych pozyskiwano smołę i wypalano węgiel drzewny. Powstało wiele niewielkich osad leśnych. W II połowie XIX wieku produkcja smoły i węgla drzewnego zaczyna upadać. Nie pozwala się również na zakładanie barci. Wraz z upadkiem przemysłu rudniczego i smolarni stare wsie rudników i smolarzy zaczęły zmieniać się w ubogie wsie rolnicze.
Kuźnia w Leszczewku. Fot. M. Kamiński
Do połowy XIX wieku proces kolonizowania okolic jeziora Wigry został zakończony, a ukształtowana sieć osadnicza z niewielkimi zmianami przetrwała do dzisiaj. W XX wieku przestały istnieć wsie: Białe, Słupie, Wasilczyki (zlikwidowane do 1905 roku).
|
